علی(ع) در لحظات آخر عمر ما را به چه سفارش‌ نمودند؟

ثُمَّ إِنِّی أُوصِیکَ یَا حَسَنُ وَ جَمِیعَ وُلْدِی وَ أَهْلَ بَیْتِی وَ مَنْ بَلَغَهُ کِتَابِی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ بِتَقْوَى اللَّهِ رَبِّکُمْ فَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ

همانا تو را ای حسن جان و همه فرزندانم را و اهل بیتم را و هر کسی از مؤمنین که این وصیّت‌نامه به او می‌رسد، وصیّت می‌کنم به رعایت تقوای الهی. و اینکه نمیرید مگر آنکه مسلمان باشید.

وَ إِقَامِ الصَّلَاهِ لِوَقْتِهَا وَ إِیتَاءِ الزَّکَاهِ عِنْدَ مَحِلِّهَا فَإِنَّهُ لَا صَلَاهَ إِلَّا بِطَهُورٍ وَ لَا یُقْبَلُ‏ الصَّلَاهُ مِمَّنْ مَنَعَ الزَّکَاه.

همچنین شما را وصیّت می‌کنم به اقامه نماز در وقتش و پرداخت زکات در موارد مشخص شده خودش، زیرا که هیچ نمازی نیست مگر آنکه مشروط به طهارت باشد و از کسی که ممانعت در پرداخت زکات می‌کند، هیچ نمازی پذیرفته نمی‌شود.

وَ أُوصِیکَ بِعَفْوِ الذَّنْبِ وَ کَظْمِ الْغَیْظِ وَ صِلَهِ الرَّحِمِ وَ الْحِلْمِ عَنِ الْجَاهِلِ وَ التَّفَقُّهِ فِی الدِّینِ.

وصیّت می‌کنم به گذشتن از خطای دیگران و فرو خوردن خشم، و صله و سرکشی از ارحام و بردباری نمودن در مقابل رفتار جاهلین، و سعی در پیدا کردن فهم عمیق در دین.

وَ مُوَاسَاهِ الْإِخْوَانِ، وَ السَّعْیِ فِی حَوَائِجِهِمْ فِی الْعُسْرِ وَ الْیُسْر.

همچنین شما را وصیّت می‌کنم به یاری رساندن به برادران و دوستان، و اینکه در هر حالی که هستید چه در حال نداری و سختی و چه در حال توانگری و آسانی در رفع حوائج مؤمنین، کوشش کنید.

وَ التَّثَبُّتِ فِی الْأَمْرِ وَ التَّعَاهُدِ لِلْقُرْآنِ وَ حُسْنِ الْجِوَارِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اجْتِنَابِ‏ الْفَوَاحِش‏.

همچنین سعی کنید در امور زندگی، شتاب‌زده نباشید. توصیه می‌کنم شما را به مواظبت و هم عهدی با قرآن کریم. و خوش همسایه و خوش جوار بودن و امر به معروف و نهی از منکر کردن و دوری نمودن از زشتی‌ها و فواحش.

وَ قالَ علیه السلام: إِنَ‏ أَوْلَى‏ النَّاسِ‏ بِالْأَنْبِیَاءِ أَعْلَمُهُمْ بِمَا جَاءُوا بِهِ قالَ اللهُ تعالی: “إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِین”

آن حضرت فرمودند: شایسته‏ترین مردم به پیامبران کسانى هستند که به گفته‏‌هاى آن‌ها داناتر باشند، خدای متعال می‌فرماید: همانا نزدیکترین مردم به حضرت ابراهیم علیه السلام، همان کسانى هستند که او را و این پیامبر را و کسانى که به آیین او ایمان آورده‏اند پیروى کرده‏اند ؛ و خدا سرور مؤمنان است.

إِنَّ وَلِیَّ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِه وَ سَلّم مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ إِنْ بَعُدَتْ لُحْمَتُهُ وَ إِنَّ عَدُوَّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و سلّم مَنْ عَصَى اللَّهَ وَ إِنْ قَرُبَتْ قَرَابَتُه‏.

همانا کسی به حضرت محمد صلی الله علیه و آله محبّت دارد و با ایشان دوست است که خدای متعال را اطاعت کند هر چند نَسَبَش به آن حضرت نرسد، و دشمن ایشان کسى است که خدا را نافرمانى کند هر چند با آن حضرت، خویشاوندی نزدیک داشته باشد.

“وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا” وَ لَا تَخْتَلِفُوا فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: «صَلَاحُ ذَاتِ الْبَیْنِ أَفْضَلُ مِنْ عَامَّهِ الصَّلَاهِ وَ الصَّوْمِ وَ إِنَّ الْبِغْضَهَ حَالِقَهُ الدِّینِ وَ فَسَادُ ذَاتِ الْبَیْنِ».

همگى به ریسمان خدا چنگ زنید و متفرّق نشوید و اختلاف نکنید. همانا خودم از زبان مبارک حضرت رسول صلی الله علیه و آله شنیدم که می‌فرمودند: آشتی و مصالحه میان دو تن یا دو قوم، افضل است از یک سال نماز و روزه به جا آوردن و همانا کینه و دشمنی ورزیدن مایه نابودی دین و فساد قوم است.

وَ لا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ‏ انْظُرُوا ذَوِی أَرْحَامِکُمْ فَصِلُوهُمْ یُهَوِّنِ اللَّهُ عَلَیْکُمُ الْحِسَاب‏.

و لا قوه الا باللَّه، مراقب خویشانتان باشید، با آن‌ها پیوند و محبّت کنید تا حساب قیامت بر شما آسان گردد.

وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی الْأَیْتَامِ فَلَا تُغَیِّرُوا أَفْوَاهَهُمْ وَ لَا تُضَیِّعُوا مَنْ بِحَضْرَتِکُم‏ فَإنّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلّم یَقُولُ مَنْ عَالَ یَتِیماً حَتَّى یَسْتَغْنِی‏ َأَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ بِذَلِکَ الْجَنَّهَ کَمَا أَوْجَبَ لآِکِلِ مَالِ الْیَتِیمِ النَّارَ.

خدا را خدا را راجع به ایتام در نظر گیرید، مبادا غذاى آنان در اثر بی‌‏سرپرستى تغییر نکند و غذاى پست‏‌تر نشود. و مراقب باشید که آن عده از یتیمان که نزد شما هستند ضایع نشوند. از پیامبر صلى اللَّه علیه و آله شنیدم که می‌فرمود: «هر کس مخارج یتیمى را بر عهده بگیرد تا او مستغنى شود خداوند در مقابل آن بهشت را بر او واجب می‌‏کند همان طور که به خورنده مال یتیم، آتش را واجب نموده است».

وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی جِیرَانِکُم‏ ْ فَإِنَّه وصیّه نبیّکم صلی الله علیه و آله و مَا زَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلّم یُوصِی بِهِمْ حَتَّى ظَنَنَّا أَنَّهُ سَیُوَرِّثُهُمْ.

خدا را خدا را درباره همسایگانتان در نظر بگیرید. که این سفارش پیامبرتان است‏. آن حضرت چنان به رعایت حال همسایه سفارش می‌نمود که ما گمان می‌بردیم همسایه از همسایه ارث خواهد برد.

وَ اللَّهَ اللَّهَ‏ فِی‏ الْقُرْآنِ‏، فلَا یَسْبِقُنَّکُم بِالْعَمَلِ بِهِ أحدٌ غَیْرُکُم‏.

خدا را! خدا را! درباره قرآن در نظر آورید، مبادا دیگران در فهم و عمل به آن بر شما سبقت گیرند.

وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی الصَّلَاهِ، فَإِنَّهَا خَیْرُ الْعَمَلِ وَ هیَ عَمُودُ دِینِکُمْ.

خدا را! خدا را! درباره نماز در نظر آورید، زیرا که نماز بهترین عمل و عمود دینتان اسلام است.

وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی الزَّکَاهِ، فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ یَقُولُ: الزَّکَاهُ قَنْطَرَهُ الْإِسْلَامِ‏ فَمَنْ‏ أَدَّاهَا جَازَ الْقَنْطَرَهَ وَ مَنْ مَنَعَهَا احْتَبَسَ دُونَهَا، وَ هِیَ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّب‏.

خدا را! خدا را! درباره زکات در نظر آورید، همانا من شنیدم از رسول خدا صلی الله علیه و آله که می‌فرمود: زکات، پل اسلام است پس هر کس که آن را اداء کند از آن پل عبور نموده و وارد بر اسلام شده است و هر کس که در پرداخت زکات خودداری کند در پیش از پل، محبوس و زندانی می‌شود و وارد بر اسلام نمی‌شود. همانا زکات، غضب پروردگار را خاموش می‌سازد.

وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ، فَإِنَّ صِیَامَهُ جُنَّهٌ حَصِینَهٌ مِنَ النَّارِ.

خدا را! خدا را! درباره ماه مبارک رمضان در نظر آورید، که روزه آن سپری نگهدارنده است که جسم و جان شما از آتش جهنّم، محفوظ می‌دارد.

وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی فُقَرَاءِ المسلمین وَ الْمَسَاکِینِ، فَأشرِکوهُمْ فِی مَعایشِکُمْ.

خدا را! خدا را! درباره فقراء و مساکین مسلمین در نظر آورید، پس آن‌ها را در معایشتان شریک کنید.

وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی حج بَیْتِ رَبِّکُمْ، فَلَا یَخْلُوَنّ مِنْکُمْ‏ مَا بَقِیتُمْ؛ فَإِنَّهُ إِنْ تُرِکَ‏ لَمْ‏ تُنَاظَرُوا، إنّ أَدْنى‏ مَا یَرْجِعُ بِهِ مَنْ أتاهُ أَنْ یُغْفَرَ لَهُ مَا سَلَفَ‏ مِن ذَنبِه.

خدا را! خدا را! درباره حج خانه پروردگارتان در نظر آورید، و مواظب باشید که تا زنده هستید از شما خالى نماند، که اگر خانه خدا، ترک شود و خالی بماند دشمنانتان لحظه‌ای به شما مهلت نداده شما را نابود خواهند کرد. همانا کمترین چیزى که قاصد بیت اللَّه با آن بر مى‏گردد آن است که گناهان گذشته او آمرزیده می‌‏شود.

وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی الْجِهَادِ بِأَمْوَالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ وَ ألسنَتِکُم فی سبیلِ الله، فَإِنَّمَا یُجَاهِدُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ رَجُلَانِ: إِمَامُ هُدًى، وَ مُطِیعٌ لَهُ مُقْتَدٍ بِهُدَاهُ.

خدا را! خدا را در نظر بگیرید درباره جهاد در راه او به اموال و جان‌ها و زبان‌هایتان. مراقب باشید که فقط دو گروه هستند که در راه خدا، جهاد می‌کنند: امام هدایت‌گر، و مطیع او که به هدایت او اقتداء می‌‏کند.

وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی ذُرِّیَّهِ نَبِیِّکُمْ، فَلَا یُظْلَمُنَّ بِحَضْرَتِکُمْ وَ بَیْنَ‏ ظَهْرَانِیِّکُمْ‏ وَ أَنْتُمْ تَقْدِرُونَ عَلَى الدَّفْعِ عَنْهُمْ.

خدا را خدا را در نظر بگیرید درباره فرزندان پیامبرتان‏. مراقب باشید و از خدا بترسید از اینکه در بین شما مورد ظلم قرار گیرند در حالى شما که قدرت بر دفاع از آنان داشته باشید.

وَ اللَّهَ اللَّهَ فِی أَصْحَابِ نَبِیِّکُمُ الَّذِینَ لَمْ یُحْدِثُوا بعدهُ حَدَثاً وَ لَمْ یُؤْوُوا مُحْدِثاً، فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ و سلّم أَوْصَى بِهِمْ وَ لَعَنَ الْمُحْدِثَ مِنْهُمْ وَ مِنْ غَیْرِهِمْ وَ الْمُؤْوِیَ لِلْمُحْدِث‏.

خدا را! خدا را! درباره اصحاب پیامبرتان، آن‌ها که بدعتى نگذاردند و بدعت‌گذارى را پناه ندادند، همانا پیغمبر صلی الله علیه و آله درباره اصحابش سفارش کرد و بدعت‌گذار را چه از اصحابش، چه از دیگران لعنت نمود و همچنین هر کسی که بدعت‌گذاران را پناه دهند.

و اللَّهَ اللَّهَ فِی النِّسَاءِکم، وَ فِیمَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ؛ فَإِنَّ آخِرَ مَا تَکَلَّمَ بِهِ نَبِیُّکُمْ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ أَنْ‏ قَالَ: “أُوصِیکُمْ بِالضَّعِیفَیْنِ: النِّسَاءِ، وَ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ.”

خدا را! خدا را! درباره زنان و هر کسی که مثل فرزند، تحت سلطه و مدیریّت شماست که آخرین سخن پیغمبر شما این بود: شما را درباره دو گروه ناتوان، توصیه می‌‏کنم: زنان و آنانی که تحت سلطه شمایند.

الصَّلَاهَ الصَّلَاهَ الصَّلَاهَ لَا تَخَافُوا فِی اللَّهِ لَوْمَهَ لَائِمٍ یَکْفِکُمُ اللَّهُ مَنْ آذَاکُمْ وَ بَغَى عَلَیْکُمْ‏.

نماز، نماز، نماز، در راه خدا از ملامت هیچ کس نهراسید، زیرا خدای متعال هر کس که شما را بیازارد یا به تجاوز و ستم نمودن با شما برخیزد سرکوب خواهد کرد.

قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً کَمَا أَمَرَکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا تَتْرُکُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَیُوَلِّیَ اللَّهُ أَمْرَکُمْ شِرَارَکُمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلَا یُسْتَجَابُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ.

با مردم طبق دستور خدا با زبان خوش، سخن گوئید، امر بمعروف و نهى از منکر را ترک نکنید که بدترین افرادتان بر شما مسلّط خواهند شد، در آن وقت هر چه دعا کنید که از شرشان نجات یابید مستجاب نشود.

وَ عَلَیْکُمْ یَا بَنِیَّ بِالتَّوَاصُلِ وَ التَّبَاذُلِ وَ التَّبَارِّ وَ إِیَّاکُمْ وَ التَّقَاطُعَ وَ التَّدَابُرَ وَ التَّفَرُّق‏. “وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ”‏

بر شما باد ای پسر عزیزم به پیوند با یکدیگر، بذل و بخشش و پیش‌دستى در احسان و محبّت با یکدیگر. و بر حذر باشید از جدائى، پشت به هم کردن و اختلاف؛ در کارهاى خیر و تقوا همکارى کنید، و هرگز یکدیگر را در گناه و تجاوز، یاری نکنید، از خدا بترسید که عقوبتش دشوار است.

قالَ علیٌ علیه السلام: لِیَتَأَسَّ صَغِیرُکُمْ‏ بِکَبِیرِکُمْ‏ وَ لْیَرْأَفْ کَبِیرُکُمْ بِصَغِیرِکُمْ وَ لَا تَکُونُوا کَجُفَاهِ الْجَاهِلِیَّهِ لَا فِی الدِّینِ یَتَفَقَّهُونَ وَ لَا عَنِ اللَّهِ یَعْقِلُونَ کَقَیْضِ بَیْضٍ فِی أَدَاحٍ یَکُونُ کَسْرُهَا وِزْراً وَ یُخْرِجُ حِضَانُهَا شَرّاً.

امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمودند: کوچکتران شما باید به بزرگتران اقتدا کنند، و بزرگترهاى شما باید به کوچکترها مهربان باشند. همچون ستمکاران دوره جاهلیّت نباشید که نه دنبال فهم دین بودند، و نه براى شناخت خداوند، تعقّل مى‏کردند، مَثَل مردم جاهلیت چون تخمى است که در محل تخم گذارى شتر مرغان پیدا شود، شکستنش گناه است، و وانهادنش از آن جهت که ممکن است تخم مار سیاه باشد و باعث بیرون آمدن جوجه زیان‌رسان، شر باشد.

أَلَا وَیْحَ‏ لِلْفِرَاخِ‏ فِرَاخِ‏ آلِ‏ مُحَمَّدٍ مِنْ‏ خَلِیفَهٍ یُسْتَخْلَفُ [جَبَّارٍ] عِتْرِیفٍ مُتْرَفٍ یَقْتُلُ خَلَفِی وَ خَلَفَ الْخَلَفِ بَعْدِی.

ای وای بر ضعفاء و فرزندان آل محمّد صلی الله علیه و آله از شرّ خلیفه‏‌اى که به خلافت می‌‏رسد. که او جبّار و پلید و بدکار و خوش گذران است. او جانشین مرا و جانشین جانشین بعد از مرا می‌‏کشد.

أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ عُلِّمْتُ تَبْلِیغَ الرِّسَالاتِ وَ تَنْجِیزَ الْعِدَاتِ وَ تَمَامَ الْکَلِمَاتِ وَ فُتِّحَتْ لِیَ الْأَسْبَابُ وَ عُلِّمْتُ الْأَنْسَابَ‏ وَ أُجْرِیَ لِیَ السَّحَابُ وَ نَظَرْتُ فِی الْمَلَکُوتِ فَلَمْ یَعْزُبْ عَنِّی شَیْ‏ءٌ فَاتَ وَ لَمْ یَفُتْنِی مَا سَبَقَنِی وَ لَمْ یَشْرَکْنِی أَحَدٌ فِیمَا أَشْهَدَنِی رَبِّی‏ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ.

بدانید و شاهد باشید به خدا قسم‏ که رساندن رسالت‏‌ها و انجام وعده‏‌ها و کامل بودن کلمات را دانسته و اسباب برایم گشوده شد و انساب را دانستم و ابر برایم جارى گشت و در ملکوت نظر کردم و چیزى بر من پوشیده نماند که از نظرم مخفى بماند و آنچه پیش از من بوده از نظرم مخفى نماند، و هیچ کس در آنچه پروردگارم در روزى که شاهدان بپا می‌‏خیزند درباره آن از من گواهى گرفته شریک من نیست.

وَ بِی یُتِمُّ اللَّهُ مَوْعِدَهُ وَ یُکْمِلُ کَلِمَاتِهِ وَ أَنَا النِّعْمَهُ الَّتِی أَنْعَمَهَا اللَّهُ عَلَى خَلْقِهِ وَ أَنَا الْإِسْلَامُ الَّذِی ارْتَضَاهُ لِنَفْسِهِ کُلُّ ذَلِکَ مَنٌّ مَنَّ اللَّهُ بِهِ عَلَیَّ وَ أَذَلَّ بِهِ مَنْکِبِی.

خداوند به وسیله من وعده خود را تمام می‌‏کند و کلماتش را به کمال می‌رساند. من نعمتى هستم که خداوند تعالى بر خلقش ارزانى داشته، و من همان اسلامى هستم که براى خود پسندیده است. همه اینها منّتى است که خداوند بر من نهاده و شانه‏‌ام را با آن خم کرده است.

وَ کَانَ فِی آخِرِ وَصِیَّتِهِ: یَا بَنِیَّ، عَاشِرُوا النَّاسَ عِشْرَهً إِنْ غِبْتُمْ حَنُّوا إِلَیْکُمْ، وَ إِنْ فُقِدْتُمْ بَکَوْا عَلَیْکُمْ.

حضرت در آخر وصیّتشان فرمودند: ای فرزند عزیزم! جوری با مردم زندگی کن که هرگاه در میانشان نبودی و غائب گشتی مشتاق دیدارت گردند و هرگاه تو را از دست دادند در فقدانت گریه کنند.

یَا بَنِیَّ، إِنَ‏ الْقُلُوبَ‏ جُنُودٌ مُجَنَّدَهٌ، تَتَلَاحَظُ بِالْمَوَدَّهِ، وَ تَتَنَاجَى بِهَا، وَ کَذَلِکَ هِیَ فِی الْبُغْضِ، فَإِذَا أَحْبَبْتُمُ الرَّجُلَ مِنْ غَیْرِ خَیْرٍ سَبَقَ مِنْهُ إِلَیْکُمْ فَارْجُوهُ، وَ إِذَا أَبْغَضْتُمُ الرَّجُلَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ سَبَقَ مِنْهُ إِلَیْکُمْ فَاحْذَرُوهُ.

اى پسرانم راستى که دل‌ها چون لشکرهاى آماده‌‏اند که به دوستى به هم چشم دارند و بدان با هم راز گویند، و در دشمنى هم، چنین باشند، چون مردى را بى ‏اینکه از او نیکى ببینید دوست دارید بدو امید بندید، و چون مردى بى اینکه از او بدى ببینید دشمن دارید از او حذر کنید.

ثُمَّ قَالَ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ لَا أُلْفِیَنَّکُمْ‏ تَخُوضُونَ‏ دِمَاءَ الْمُسْلِمِینَ‏ خَوْضاً تَقُولُونَ قُتِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قُتِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ‏ أَلَا لَا تَقْتُلُنَّ بِی إِلَّا قَاتِلِی انْظُرُوا إِذَا أَنَا مِتُّ مِنْ ضَرْبَتِهِ هَذِهِ فَاضْرِبُوهُ ضَرْبَهً بِضَرْبَهٍ وَ لَا تُمَثِّلُوا بِالرَّجُلِ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: إِیَّاکُمْ وَ الْمُثْلَهَ وَ لَوْ بِالْکَلْبِ الْعَقُور.

اى فرزندان عبد المطلّب! مبادا پس از من، دست به خون مسلمین فرو برید و دست به کشتار بزنید و شعار دهید: امیر مؤمنان را کشتند! امیر مؤمنان را کشتند، بدانید به جز، کشنده من، کسى دیگر نباید کشته شود. درست بنگرید! اگر من از ضربت او مُردم، او را تنها یک ضربه بزنید، و دست و پا و دیگر اعضاء او را مبُرید، من از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم شنیدم که فرمود: «بپرهیزید از بریدن اعضاى مُرده، هر چند سگ دیوانه باشد.»

حَفِظَکُمُ‏ اللَّهُ‏ مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ وَ حَفِظَ فِیکُمْ نَبِیَّکُمْ‏ أَسْتَوْدِعُکُمُ اللَّهَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکُمُ السَّلَامَ و رحمه الله و برکاته.

خداوند شما اهل بیت را حفظ کند، و رسالت و سنّت پیامبرتان‏ را در میان شما حفظ نماید. شما را به خدا می‌‏سپارم و با شما خداحافظى مى‏کنم.

ثُمَّ لَمْ یَزَلْ یَقُولُ «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» حَتَّى‏ قُبِضَ‏ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی أَوَّلِ لَیْلَهٍ مِنَ الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَهَ إِحْدَى وَ عِشْرِینَ، لَیْلَهَ الْجُمُعَهِ، سَنَهَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْهِجْرَه.

سپس امیر المؤمنین علیه السّلام همچنان «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ‏» میفرمود تا از دنیا رفت. و این در اوّلین شب از دهه آخر ماه رمضان یعنى شب بیست و یکم، شب جمعه از سال چهلم هجرت بود.

---

کافی، ج 7، ص 51

نهج البلاغه، نامه 47

شرح ابن ابی الحدید، ج 6، ص 120

تحف العقول، ص 197

تاریخ طبری، ج 6، ص 85

بحار الانوار، ج 42، ص 248.