اسانس های مفید و مضر کدام‎اند؟

سایر اقوام نظیر چینی‏ها، هندوها، یونانی‏‏ها کم و بیش به آثار درمانی گیاهان معطر توجه داشته‏‌اند. در طب سنتی ایران هم به این امر توجه شده و به عنوان مثال از روغن‏های اسانس‏دار گیاهی، برای درمان بیماری‏ها استفاده می‏شده است.

اسانس‏ها ترکیبات معطری هستند که در اندامهای مختلف گیاهان یافت می‏شوند. به طورکلی بی‏رنگ هستند خصوصاً هنگامی‏ که تازه تهیه شده باشند. ولی در اثر مرور زمان به علت اکسیداسیون و رزینی شدن، رنگ آنها تیره می‏گردد.

برای جلوگیری از این تغییرات باید اسانس‏ها را در مکان خشک و خنک و دربسته نگهداری کرد و جنس ظروف باید از شیشه رنگی باشد. بعلت تبخیر آنها در اثر مجاورت با هوا در حرارت عادی، آنها را روغن‏های فرار (Volatile Oils) یا روغن‏های اتری (Ethereal Oils) و یا اسانس‏های روغنی (Essential Oils) می‏نامند.

روغن‏های اسانسی، عموماً مایع بوده و شامل مخلوطی از ترکیبات اغلب متفاوت می‏باشند. کمیت و کیفیت اسانس‏ها که توسط گونه‏‌های مختلف گیاهان تولید می‏گردند، رابطه مستقیمی با بیوسنتز، متابولیسم و فعالیت‏های بیولوژیک گیاه دارد که آن نیز تابع شرایط اقلیمی محیط زیست گیاه می‏باشد.

محل اسانس در گیاهان

اسانس‏ها بسته به نوع تیره‏‌های گیاهی ممکن است در اندامهای زیر تجمع یابند:

1-اندامهای ترشحی مانند کرک‏های غده‏ای (در تیره نعناعیان)

2-سلول پارانشیم تغییریافته (در تیره فلفل)

3-لوله‏‌های اسانسی به نام Vittae (در تیره چتریان)

4-کانال‏های لیزوژن (در تیره کاج و مرکبات)

در گیاهان تیره کاج، اسانس‏ ممکن است در تمام سلولها وجود داشته باشند. ولیکن در گل سرخ اسانس‏ به مقدار قابل توجه‏ی در گلبرک وجود دارند.

ویژگی‏های فیزیکی اسانس‏ها

– اسانس‏ها دارای بوی مشخصند که به علت ترکیبات متشکله مختلف، بوی اسانس به طور محسوس در مجاورت هوا و نور عوض می‏شود.

– طعم اسانس‏ها متفاوت است. برخی شیرین و ملایم و برخی ملس، تلخ و یا سوزاننده‏‌اند.

– از نظر حلالیت، اسانس‏ها در آب نامحلول‏ند ولی با آب تا حدودی مخلوط شده و بوی خود را به آب منتقل می‏کنند (آبهای آروماتیک).

-وزن مخصوص روغن‏های اسانس‏دار از آب کمتر بوده و از آب سبک‏ترند. در میان اسانس‏های دارویی فقط اسانس کانل ، ژیروفیل وساسافراس، وزن مخصوص بیشتر از آب دارند.

-اکثر اسانس‏ها به صورت تازه وخالص، بصورت بی‏رنگ هستند. البته استثناء در این مورد، اسانس بابونه است که آبی است.

-اسانس‏ها در مجاورت هوا رنگی می‏شوند مثل رنگ زرد نعناع یا قهوه‏‌ای Cinnamon.

تفاوت اسانس‏ها با روغن غیر فرار (ثابت)

-اسانس‏ها قابل تبخیرند و می‏توان آنها را از قسمت‏های مختلف گیاه بوسیله تقطیر بدست آورد.

-اسانس‏ها فاقد ترکیب استرهای گلیسرول و اسیدهای چرب می‏باشند و به همین خاطر تولید لکه روغنی ثابت روی کاغذ نمی‏کنند و بوسیله قلیایی‏ها هم صابونی نمی‏گردند.

-اسانس‏ها بر خلاف روغن‏های ثابت، طعم تند پیدا نمی‏کنند ولی در اثر مجاورت با هوا اکسیده و رزینی می‏گردند.

موارد استفاده اسانس­ها

مهمترین مصرف گیاهان اسانس­دار و مواد اسانسی حاصل از آنها جهت معطر ساختن است. اسانس­­ها همچنین مصرف دارویی، صنعتی و غذایی نیز دارند. همچنین در لوازم و مواد آرایشی نیز کاربرد دارند. تعداد زیادی از اسانس­ها دارای خاصیت آنتی­سپتیک هستند.

ادویه را به علت خاصیت ضد باکتریایی و ضد کرم و محافظت­‌کنندگی و معطر بودن، از زمان­های بسیار قدیم همراه با غذا مصرف می­نمودند و وجود اسانس در ادویه، از رشد سریع میکروب­ها و فساد مواد غذایی جلوگیری می­کند.

کارخانجات تولیدکننده موادشوینده و آرایشی از مقادیر زیادی آلفا ترپینئول (که از اسانس گل یاس بدست می­آید) و از مقادیر زیادی روغن تربانتین (که از درخت بنه بدست می­آید و حاوی آلفا و بتا پینن است) استفاده می­نمایند.

اسانس تربانتین همچنین بعنوان حلال برای تهیه واکس کفش ومبل و همچنین در صنعت مورد مصرف قرار می­گیرد.

در عطرسازی هم برخی از اسانس­ها با هم مخلوط میشوند که بیش از 4 اسانس را نباید با هم مخلوط کرد.

اثرات اسانس­ها

استعمال خارجی:

الف) اثر بر جریان خون: اسانس­ها باعث تحریک و بهبودی جریان خون می­شوند.

ب) اثر ضد التهاب: عده­ای معتقدند که این اثر با اتصال به سیستم دفاعی بدن که مسئول التهاب موضعی می­باشد اعمال می­شود مثل Matricine Chamazulene, در گیاه بابونه.

ج) اثر ضدعفونی کنندگی اسانس­ها: این اثر به علت حلالیت اسانس­ها در چربی و نفوذ آن به داخل سلول­های میکروارگانیسم است که روی متابولیسم سلولی اثر می­گذارد. اثر باکتریواستاتیکی آنها می­تواند ناشی از اثر آنها بر کشش سطحی باشد.

د) اثر ضد بوی اسانس­ها: این اثر در عصاره بابونه گزارش شده است.همچنین اسانس آویشن دارای اثر ضد بو (از بین بردن بوی بد زخم­ها) می­باشد.

ه)اثر تحریک کننندگی گرانولاسین: این اثر همراه با اثر ضد التهابی و پرخون کنندگی می­باشد و در مورد اسانس بابونه صدق می­کند.

و) اثر حشره کشی و دفع حشرات: این اثر ضعیف است و در اسانس­های سیترونلا، اکالیپتوس و میخک دیده شده است.

استعمال داخلی:

الف) اثرات آرام بخش: اسانس سنبل الطیب بعلت داشتن ماده Valepotriate دارای اثرات آرام بخشی می­باشد.

ب) اثرات اسپاسمودیک: اسانس زیره سیاه، پرتقال، نعناع دارای این اثر می­باشند.

ج) تحریک ترشحات غدد دستگاه گوارشی: اثر این دسته از اسانس­ها تحریک اشتها، افزایش ترشح صفرا، افزایش حرکات کیسه صفرا و ضد نفخ می­باشد وکار آنها مثل کاربرد ادویه در غذاها می­باشد مانند اسانس­های آنیسون، رازیانه، پوست پرتقال، نعناع، دارچین، بابونه، گشنیز، زیره سیاه و ریحان.

د) اثر دیورتیک: اسانس­ها کمتر از طریق کلیه دفع می­شوند و به دلیل نداشتن اثر مستقیم روی کلیه­‌ها دارای یک اثر واقعی دیورتیک می­باشند. ثابت شده است عصاره Berry Juniper زمانی که ترپن­های آن جدا شوند فاقد اثرات مدری است. در حالیکه گروه تحقیقات دیگر ادعا کرده­‌اند روغن­های بدون ترپن فعالیت مدری واضحی دارند .

ه) اثرات محرک جریان خون: این اثر در دوزهای بالای اسانسها ظاهر می­شود که نتیجه آن افزایش تحریک جریان خون به طور معکوسی است که باعث ایجاد تحریک مراکز مغزی، نخاعی، تنفسی و قلبی می­شود.

و) اثر خلط­آور: اثرات خلط­آور اسانس­ها بیشتر ناشی از اثرات Secretomomaticو Secretolyti و به میزان کمتری، مربوط به اثرات موضعی برونکواسپاسمولیتیک است اسانس­هایی که اثر خلط­‌آوری دارند شامل اسانس آنیسون، کاج، اکالیپتوس، رازیانه، و صنوبر می­باشند.

ز) اثرات ضد التهابی و آنتی سپتیک: اسانس بابونه به خاطر داشتن ماده Matricine دارای فعالیت ضدالتهابی است. ترکیبات حاوی این ماده برای درمان گاستریت، التهاب ساده گوارش و زخم­های ملتهب سیستم گوارشی مصرف داخلی می­شوند. برخی اسانس­ها نظیر اسانس اکالیپتوس، تیمول و آویشن به خاطر اثرات آنتی سپتیک در درمان سرماخوردگی و التهاب دهان از طریق استنشاق و قرقره مصرف می­شوند.

مکانیسم اثر اسانس­ها

واضح­ترین اثر اسانس­ها تحریک قوی حس بویایی است و دقیقاً مثل یک دارو اثر مستقیمی بر مغز می­گذارند. بو­کردن بدون شک دقیق­تر از سایر احساسات ما است و ایمپالس­های عصبی را سریعاً به مغز منتقل می­کند. دستگاه بویایی مستقیماً به سیستم لینبیک متصل است و همانطور که می­دانیم مرکز کنترل مغز برای هیجان، حافظه و احساسات ما است و در کنترل ضربان قلب، فشارخون، استرس، تنفس و تعادل هورمونی دخالت دارد.

مکانیسم اثر ضدباکتریای و ضد قارچی تعدادی از اسانس­ها در مدل­های حیوانی بررسی شده، شامل سه مکانیسم زیر است:

1-حل شدن در غشاء سیتوپلاسمی و اثر بر روی ساختمان آنزیم و از بین بردن میکروارگانیسم.

2-ایجاد اختلال در انتقال الکترون در زنجیره تنفسی

3-ایجاد وقفه در فسفوریلاسیون اکسیداتیو

مکانیسم اثر ضد التهابی و ضد اسپاسم اسانس­ها شامل دو مکانیسم فرضی زیر است:

1-ممانعت از انتقال غشایی Ca

2-مهار پروستاگلاندین­ها

عوارض اسانس­ها

مصرف بیش از حد اسانس­ها باعث تحریک دستگاه گوارش شده و ممکن است سبب تهوع و اسهال و استفراغ گردد.

عوارض جانبی نامطلوب ناشی از استفاده بیش از حد از اسانس­ها بر روی سقط جنین با دوزهای مصرفی بالا دیده شده است.

اسانس­ها در اثر تماس موضعی، به مرور زمان تولید آلرژی می­کنند مانند سینامالدئید موجود در اسانس دارچین.

برخی از اسانس­ها ایجاد حساسیت به نور و واکنشهای فتوتوکسیک می­کنند که بصورت التهاب پوست و تشکیل تاول مشاهده می­شوند. مانند اسانس لیمو و اکالیپتوس.

اثر سرطان­زایی گیاه زعفران که حاوی سافرول است بر روی کبد مشخص شده است.

اسانس Calmus سبب تومورهایی در ناحیه زخم­های دئودنال می­شود. تعداد کمی از روغن­های اسانسی در دوزهای سمی بالای خود، سبب بیهوشی، فلج و سکته ناقص شده­­‌اند که این ضایعات برگشت ناپذیر بوده و ضایعات عمده­ای در افت باقی می­گذارند. مانند آلفا و بتا توجون در تربانتین و آپیتول در اسانس جعفری.

نگهداری اسانس­ها

معمولاً واکنش­های شیمیایی که بعد از استخراج اسانس در آن به وقوع می­پیوندد سبب کاهش کیفیت و یا فاسدشدن اسانس­ها می­گردد.

به طور کلی برای نگهداری اسانس­ها باید حضور تمام عواملی را که سبب کاهش کیفیت آنها می­شود را به حداقل برسانیم مثلاً حتی الامکان باید در درجه حرارت­های پایین­تر اقدام به نگهداری اسانس نموده و یا تماس اسانس­ها را با هوا که سبب اکسیدشدن آن می­شود، کم کنیم.

باید ظروف محتوی اسانس­ها را کاملاً پر و درب آنها را کاملاً محکم نمود تا ورود هوا به داخل ظرف و تماس آن با سطح اسانس امکان­پذیر نشود.

برخی اسانس­ها در اثر نور تجزیه می­شوند لذا برای نگهداری این گونه مواد، باید از ظروف شیشه‌ای رنگی استفاده کرد./آ