۳ نفر از کسانی که به آنها ارث تعلق نمی‌گیرد
یکی از موجبات مالکیت بر اساس قانون ارث است. نهادی که در دین ما به صورت روشن در مورد آن تعیین تکلیف شده. قانون گذار هم قواعدی ویژه در این خصوص مقرر داشته است. گاهی تصورات ما نسبت به قواعد ارث، متفاوت از حقیقت آن است. در این یادداشت سعی می‌کنیم نهاد ارث را برای شما روشن‌تر کنیم و به نکاتی بپردازیم که شاید کمتر شنیده باشید.
تحقق ارث
به موجب ماده ۸۶۷ قانون مدنی، ارثه به مرگ حقیقی یا فرضی فرد تحقق پیدا می‌کند. موت فرضی حالتی است که در آن فردی غایب است و از تاریخ آخرین خبری که از او داریم، مدتی گذشته که در این مدت عادتا چنین فردی زنده نمی‌ماند. قید «عادتا» نشان دهنده‌ٔ این است که تشخیص این امر به عرف واگذار شده است. بنابراین بر اساس ماده‌ٔ مذکور ارث فقط به مرگ حقیقی و آنچه در تصور عموم افراد است محقق نمی‌شود. در خصوص مرگ فرضی هم امکان تقسیم ارث هست. افرادی که در زمان فوتِ فرد در قید حیات باشند، در کنار وجود سایر شرایط، از او ارث می‌برند.
موانع ارث بری
مواردی وجود دارد که اگر در افراد موجود باشد، امکان برخورداری آنان از ارث وجود ندارد. یکی از این موانع «قتل» است. فردی که فوت او باعث ارث بری می‌شود، مُورث نامیده می‌شود. اگر فردی مورث خود را عمدا بکشد از او ارث نمی‌برد. اما اولاد این فرد به جای او ارث می‌برند. مانع دیگر «کفر» است. اگر کافری در بین ورثه‌ٔ متوفی مسلمان باشد، از او ارث نمی‌برد. اگر کافری فوت کند و در بین ورثه‌ٔ کافر او یک مسلمان باشد، آن مسلمان بر سایر وراث برتری خواهد داشت و مانع ارث بری وراث کافر خواهد بود.
فرزندی که ناشی از رابطه‌ٔ نامشروع باشد، بر اساس ماده ۸۸۴ قانون مدنی از پدر و مادر طبیعی خود و اقوام آنها ارث نخواهد برد.
ارث بری جنین
شرط اصلی ارث بری بر اساس ماده ۸۷۵ قانون مدنی زنده بودن در زمان فوت مورث است. اگر جنینی موجود باشد، به شرطی جزء ورثه خواهد بود که نطفه‌ٔ او در زمان فوت مورث موجود باشد و زنده متولد شود. حتی اگر بلافاصله بعد از تولد بمیرد. اگر وجود جنین مانع از سهم ارث دیگر وراث باشد، تقسیم ارث تا زمانی که حال جنین مشخص شود به عمل نمی‌آید. اگر وجود جنین مانع ارث سایرین نباشد، تقسیم صورت می‌گیرد اما برای حمل سهمی مساوی با سهم دو پسر از طبقه‌ای که جنین به آن تعلق دارد، کنار گذاشته می‌شود.
طبقات ارث
افرادی که می‌توانند از مورث ارث ببرند یا از بستگان نسبی هستند که به وسیله‌ٔ خون پیوند دارند یا بستگان سببی که به واسطه‌ٔ ازدواج ارث می‌برند. تمام افراد بر اساس ماده ۸۶۲ قانون مدنی، در سه طبقه تقسیم می‌شوند: اول؛ پدر و مادر و اولاد و اولادِ اولاد. دوم؛ اجداد و برادر و خواهر و اولادِ آن ها. سوم؛ اعمام (عموها) عمات (عمه‌ها) و اخوال(دایی‌ها) و خالات (خاله‌ها) و اولادِ آنها.
این طبقات در طول یکدیگر هستند. به این معنی که تا وقتی وارثی از طبقه‌ٔ اول وجود دارد، نوبت به وراث موجود در طبقات بعدی نخواهد رسید. در هر طبقه اگر فردی مقدم بر دیگری موجود باشد، نوبت به دیگری نمی‌رسد. به طور مثال تا زمانی که برادر در قید حیات است، برادرزاده‌ٔ متوفی از او ارث نمی‌برد.
ارث بری زوجین از یکدیگر
زوج و زوجه از افرادی هستند که همیشه و تحت هر شرایطی از سهم ارث خود برخوردار می‌شوند و هیچ وارث دیگری نمی‌تواند آنها را به طور کلی از ارث محروم کند. اما وجود فرزند برای متوفی می‌تواند میزان سهم آنها را از حداکثر به حداقل کاهش دهد. شرط تحقق ارث بین زوجین این است که زوجیت آنها دائمی باشد. بنابراین در ازدواج موقت رابطه‌ٔ ارث بری وجود ندارد. سهم زوجه مشخص و معین است. اگر زوج فرزند نداشته باشد، یک چهارم از ترکه‌ٔ او سهم زوجه است و اگر فرزند داشته باشد یک هشتم متعلق به زوجه است. اگر زوج، همسران متعدد داشته باشد، این سهم الارث بین تمام همسرانِ متوفی به صورت مساوی تقسیم می‌شود.
بر اساس ماده ۹۴۳ قانون مدنی، اگر شوهری همسر خود را طلاق بدهد و این طلاق رجعی باشد، و هر کدام از زن و مرد در مدت عده از دنیا برود، همسری که در قید حیات است از او ارث می‌برد. در طلاقِ بائن که در آن امکان رجوع نیست، ارث بری محقق نمی‌شود. ماده ۹۴۴ قانون مدنی حالتی را بیان می‌کند که مردی دچار بیماری است و همسرش را در زمان بیماری طلاق می‌دهد و ظرف یک سال از تاریخ طلاق به دلیل همان بیماری فوت کند، و زوجه در این مدت ازدواج نکرده باشد، از مرد بعد از فوت او ارث می‌برد، حتی اگر طلاق بائن باشد. این امر برای حمایت از حقوق زوجه است چون ممکن است مرد برای اینکه نخواهد سهمی از ارث به همسرش برسد، قبل از فوت خود او را مطلقه کند.
زوجه از تمام ترکه‌ٔ متوفی ارث می‌برد مگر از اموال غیرمنقول – اموالی که جز با خرابی خود مال یا محل مال قابل جا به جایی نیستند- که زوجه از قیمت آنها ارث خواهد برد. اگر غیر از زوجه وارث دیگری نباشد، زوجه فقط به اندازه‌ٔ سهم خود ارث می‌برد و بقیه‌ٔ اموال زوجِ متوفی به استناد ماده ۹۴۹ قانون مدنی، در حکم اموال بلاوارث است که مطابق قانون در مورد آن عمل خواهد شد. اما اگر زوج تنها وارث زوجه‌ٔ متوفی باشد، تمام اموال زوجه را به ارث می‌برد.
دیون متوفی
ورثه تا زمانی که دیون متوفی و واجبات مالی متوفی را نپردازند و تکلیف وصیت متوفی را روشن نکنند، مالک ترکه‌ٔ او نخواهند شد. در خصوص وصیت نسبت به بیش از ثلث اموال، ورثه الزامی به عمل به آن ندارند مگر اینکه وصیت زیاده بر ثلث را اجازه کنند. قوانین و مقررات ارث بسیار مفصل و دقیق است. هر یک از ما باید به این قوانین مسلط باشیم. تصوراتِ رایج در مورد ارث در بسیاری از موارد اشتباه است. با مطالعه‌ٔ قوانین علاوه بر آگاهی به حقوق خود، می‌توانیم تصورات اشتباه اطرافیان خود را هم اصلاح کنیم. در این یادداشت سعی شد مواردی بیان شود که کمتر شنیده‌اید. امیدواریم برای آگاهی بیشتر حتما به قانون مراجعه کنید و از این مسائل به طور کامل آگاه شوید.
