کشتی به گل نشسته الماس ایرانی و مروارید سیاه دریای خزر/عرضه خاویار چینی با برند معروف دریای خزر در بازار جهانی!

بصیر، به آب‌های نیلگون دریای خرز نگاه که می‌کنی نور خورشید چون حریری زیبا روی موج‌ها می‌رقصد و نسیمی که از سمت شمال می‌وزد روح و جانت را نوازش می‌کند.

خزر اگر چه دریاچه‌ای محصور است اما سرکشی‌هایی چون دریا دارد، همانقدر هم بخشنده و بی‌دریغ، این دریاچه سال‎هاست سفره‌ای پربرکت برای مردمان سواحل اطرافش بوده است، از ماهی گرفته تا نفت و خاویار.

حالا بیش از نیم قرن است زیرپوست آبی این آب‎های نیلگون مرواریدی سیاه و غلتان وجود دارد که بعد از زعفران از به‎نام‎ترین محصولات ایران است، صبحانه‌ای لذید و مقوی به نام خاویار که از ماهی‌هایی تهیه می‌شود که در اعماق این آب‎ها زندگی می‌کنند و برای سال‌ها کشورمان ایران در صدر جدول صادرات این محصول گران‎بها قرار داشته و خاویار ایران بالاترین رتبه را در کیفیت و تولید این محصول داشته است.

از گذشته‌ دور، دریای خزر بزرگ‎ترین منبع طبیعی ماهیان خاویاری بوده است، به طور تقریبی 90 درصد از خاویار طبیعی که در بازار جهانی عرضه می‌شد، خاویاری بود که از ماهیان دریای خزر به‌دست می‌آمد.

تا پیش از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی، تنها ایران و شوروی در این تجارت دخیل بودند اما پس از فروپاشی، طبعاً جمهوری‌های تازه استقلال‌یافته در شمال دریای خزر نیز از این منبع برداشت و خاویار تولیدی خود را به جهان صادر می‌کنند.

رفته رفته بازار خاویار هم به سمت ماهیان پرورشی سوق پیدا کرد و با توقف عرضه خاویار طبیعی بازار کاملاً در اختیار خاویار پرورشی قرار گرفت، مروارید سیاه ایرانی هنوز هم لوکس‌ترین خوراکی طبیعی دنیا است اما شاید چینی‌ها مثل فرش و پسته بتوانند در تولید انبوه این سرمایه هم برای ایران یک رقیب جدی اما کم‎کیفیت باشند.

خاویار را در معرفی رسمی‌اش به عنوان تخم ماهیان خاویاری و از گران‎ترین غذاهای جهان توصیف می‌کنند و در ادامه حتماً این گزاره بیان می‌شود که «دریای خزر به عنوان بزرگ‌ترین منبع ماهیان خاویاری در جهان بیش از 90 درصد خاویار جهان را تأمین می‌کند.»

فیل‌ماهی یا بلوگا، تاس‌ماهی روسی یا چالباش، تاس‌ماهی ایرانی یا قره‌برون، ماهی شیب و ماهی ازون‌برون یا سوروگا، گونه‌های اصلی ماهیان خاویاری دریای خزر هستند. لطفش این است که «مروارید سیاه» در همه جا پیدا نمی‌شود و در بازارهای جهانی هم با نام ایران شناخته می‌شود، از معدود محصولاتی است که نیاز به هیچ بازاریابی و تبلیغ هم ندارد، خود مشتریان برای خرید از سراسر جهان صف می‌کشند، البته این موضوع تا چند سال قبل کاملاً صدق می‌کرد اما اکنون قضیه کمی فرق می‌کند.

اما این روزها اخبار ناگواری از این محصول به گوش می‌رسد که بیانگر تولید محصولات بی‌کیفیت و تقلبی توسط کشورهای دیگر و رکود بازار این محصول با ارزش است.

خاویار روزگاری بهترین و پرسودترین صادرات و سوغات ایران به شمار می‌رفت ولی چند سالی است که صادراتش در حال آب رفتن است و متأسفانه مدتی است به خاطر کاهش تولید خاویار دریای خزر، برخی کشورها مانند چین پای‌شان به این بازار باز شده و با استفاده از برند معروف خاویار دریای خزر، در بازارهای جهانی سودآوری می‌کنند.

طبق معمول کارشناسان معتقدند عملاً نتوانسته‌ایم میراث‌دار باارزشی برای این محصول باارزش دریای خزر باشیم و تا موقعی که ما نتوانیم، دیگران به بهترین نحو از این موضوع استفاده می‌کنند.

به گفته متخصصان، چین، آمریکا و فرانسه از جمله کشورهایی هستند که با ضعف ایران در تولید خاویار، به دنبال گرفتن بازار این محصول در جهان هستند، ارسلان قاسمی مدیرعامل اتحادیه سراسری شرکت‎های تعاونی تکثیر و پرورش میگو، ماهی و آبزیان هم در جدیدترین اظهار نظر خود تأکید کرده است که چینی‌ها با دانش بومی ایران موفق به تولید 100 تن خاویار پرورشی شده‌اند!

وی می‌افزاید: تولید خاویار دریایی ما در 15 سال گذشته از سالانه 300 تن به 3 تن کاهش پیدا کرده و تولید خاویار پرورشی ایران هم طی 8 سال گذشته حدود 30 کیلو بوده! در حالی که چینی‌ها سالانه حدود 100 تن تولید خاویار پرورشی داشته‌اند.

قاسمی در عین حال معتقد است دانش فنی این کار به طور انحصاری در اختیار ایران است ولی چینی‌ها مقداری از این دانش را توسط ایرانی‌ها و همچنین با کمک روسیه یاد گرفته‌اند ولی آن را بومی کرده‌اند.

در این میان طبق معمول بهانه‌هایی برای کاهش تولید خاویار ایران مطرح می‌شود، بهانه‌هایی مانند عدم حمایت دولت یا ضعف نظارت بر سواحل و چشم پوشی از صید غیرمجاز، در اصل موضوع هیچ تفاوتی به وجود نمی‌آید زیرا نتیجه آن رونق صید قاچاق ماهیان خاویاری و لطمه به ذخایر طبیعی این ماهیان شده است.

خاویاری که روزی می‌گفتند می‌تواند جایگزینی مناسب برای صادرات نفت باشد و در سالیان نه‎چندان‎دور بیش از 300 تن از این محصول گران‎قیمت از ایران صادر می‌شد، حال به مرز نابودی رسیده و سالانه حدود یک تن از آن به خارج صادر می‌شود.

بهروز کاکاوند مدیرعامل صندوق توسعه صادرات آبزیان ایران تنها راه علاج را در نظارت صحیح شیلات و واگذاری تصدی‎گری به بخش خصوصی می‌داند و می‌گوید: عذر بدتر از گناهی که برخی مسئولان در جلسات مختلف می‌آورند این است که مثلاً ما بنزین نداریم که قایق‌های بخش حراست در دریا فعال باشند!

وی ادامه می‌دهد: از سال‌ها پیش مکاتبه و رایزنی کرده‌ایم که کارها را به بخش خصوصی واگذار کنید و خودتان هم نظارت داشته باشید، ما هم تعهد می‌دهیم آن 30 تن خاویار را که قبلاً توسط خود صیادان و بخش خصوصی انجام می‌شد را به عنوان حداقل تولید حفظ کنیم و سپس آن را افزایش دهیم.

با این کار جلوی قاچاق خاویار هم گرفته می‌شود، مدیرعامل صندوق توسعه صادرات آبزیان ایران یادآور شد: کسی که باید جوابگوی صید باشد و کارها را انجام دهد، صیادان هستند ولی متأسفانه تنها کسانی که از هیچ چیز خبر ندارند همین صیادانند، معلوم نیست چه کسی در این مملکت خاویار صید می‌کند و چه کسی صادر می‌کند؟ الآن هم که آقایان باید پاسخگو باشند، کسی پیدا نمی‌شود.

مدیرعامل صندوق توسعه صادرات آبزیان در ادامه یادآور می‌شود که همین الآن اگر خاویار در دست‌مان باشد، از آمریکا و کانادا و بیش از 100 کشور مشتری داریم ولی چیزی برای عرضه نیست، وقتی هم مشتریان جهانی متوجه شوند اجناس قلابی با برند خاویار دریای خزر در بازار عرضه می‌شود، دیگر به خاویار ایران هم اطمینان نمی‌کنند، آن وقت اگر ما وضعیت تولید خاویار پرورشی و خاویار دریایی خود را هم سروسامان بدهیم، دیگر بازاری در اختیار نخواهیم داشت، چون بازار جهانی اعتماد خودش را به خاویار ایران از دست داده است.

گران‌ترین خاویار که معروف به خاویار بلوگا است به رنگ سیاه نیست بلکه همانند الماس روشن است که به آن الماس ایرانی می‌گویند، برای خرید هر کیلو آن باید چیزی بیش از 5000 دلار پرداخت کرد، 25 درصد از چربی خاویار کلسترول و 75 درصد آن را لستین تشکیل می‌دهد، پروتئین موجود در خاویار متشکل از اسیدهای آمینه آرژنین، هیستامین، ایزولوسین، لیزین و میتونین است و گفته می‌شود این نوع خاویار کمتر به صورت اصل در داخل کشور پیدا می‌شود اما برخی قیمت‌های موجود در فضای مجازی نشان می‌دهد که هم‌اکنون قیمت هر کیلوگرم خاویار 2 میلیون و 900 هزار تومان است تا 4 میلیون و 120 هزار تومان است.

یک پرورش‌دهنده ماهی خاویاری گفت: امسال خاویار ایران کیلویی 1600 یورو (معادل 6.5 میلیون تومان) در بازارهای جهانی فروخته شد که ارزآوری مناسبی برای کشور به همراه داشت.

محمدتقی برخورداری، اولین پرورش‌دهنده ماهی خاویاری در کشور در خصوص پرورش ماهیان خاویاری می‌گوید: در این واحد تولیدی امسال حدود 80 کیلوگرم خاویار به قیمت کیلویی 1600 یورو به کشورهای اروپایی صادر کرده است.

وی با بیان اینکه خاویار در ایران مشتری چندانی ندارد اما صادرات آن باعث ارزآوری می‌شود، اضافه می‌کند: پرورش ماهی در مناطق مختلف ایران به استفاده بهینه از امکانات می‌انجامد، از سوی دیگر توانمندی ایران در پرورش ماهیان خاویار بسیار بالاست و می‌توانیم تمام بازارهای جهانی این محصول را تسخیر کنیم.

این کارآفرین برتر بخش کشاورزی که در استان قم مشغول به پرورش این گونه ماهی است، می‌گوید: توانستیم در مرحله اول 24 کیلوگرم خاویار استحصال کنیم و با توجه به اینکه در آن زمان با صادرات این محصول موافقت نمی‌شد، خاویار را در ایران فروختیم تا اینکه در سال 84 برای اولین بار به دبی گوشت ماهی خاویار صادر شد.

برخورداری با بیان اینکه در سال 88 رکورد جهانی سن پرورش ماهی خاویار را پایین آوردیم و آن را صادر کردیم می‌افزاید: سال 90 و 91 برای اولین بار حدود 40 کیلوگرم خاویار بلوگا به اروپا صادر کردیم و امسال نیز حجم صادرات به این قاره 80 کیلوگرم بوده است.

به اعتقاد کارشناسان در مجموع ظرفیتی در حد سالانه 6 تا 7 تن مصرف در بازار جهان وجود دارد که بخشی از آن از کشورهای تولیدکننده خاویار تأمین می‌شود، کشورهای اروپایی به علاوه چین و ایران و همچنین برخی کشورهای آمریکایی هستند که خاویار تولید می‌کنند، قیمت این خاویار هم متفاوت است، برای این که بتوانیم قیمت را تعیین کنیم، باید تولید کشورها را با گونه‌ای که پرورش می‌دهند، در نظر بگیریم و محاسبه کنیم.

از آنجا که ما همیشه عنوان تولیدکننده بهترین خاویار جهان را یدک می‌کشیدیم و به ذخایر طبیعی دریای خزر دسترسی داشتیم حتی زمانی که کنوانسیون سایتس برای کشورهای حاشیه دریای خزر سهمیه تولید و صادرات تعیین می‌کرد، ایران بیشترین سهمیه را دریافت کرد.

بنابراین تولید خاویار پرورشی در کشور ما شاید مقداری دیرتر از آنچه انتظارش را می‌رفت، شروع شد، درحال‌حاضر 3 سال است که خاویار پرورشی هم درایران به مرحله تولید رسیده است، ابتدا در مقادیر محدود به صورت آزمایشی وارد بازار شد، اما در سال‎های اخیر، میزان آن بیشتر شده تا جایی که به عنوان یک محصول صادراتی مطرح شده است.

خوشبختانه همان‌طور که خاویار طبیعی ایران از شهرت بین‌المللی برخوردار بود، خاویار پرورشی ایران هم از همان پشتوانه بهره‌مند شده است، به دلیل دسترسی ما به مناطق مجاور دریای خزر و بهره‌برداری از شرایط نزدیک به طبیعت، خاویار تولید شده در ایران از کیفیت بسیار بالایی برخوردار است.

گونه‌هایی که در بسیاری از کشورها پرورش داده می‌شود، گونه‌های بومی دریای خزر نیستند، برخی از آنها گونه‌هایی هستند که زودتر به دوران بلوغ می‌رسند و از آنجا که هرچه زمان قبل از بلوغ بیشتر باشد، حجم سرمایه مورد نیاز بیشتر می‌شود، برخی از کشورها ترجیح داده‌اند از آنها استفاده کنند، اما گونه‌هایی که ما در حال پرورش آن هستیم، گونه‌های بومی منطقه دریای خزر به ویژه خاویار فیل ماهی است که بیشترین حجم پرورش را دارد و خاویار به‌دست آمده از آن با نام بلوگا گران‌ترین محصول غذایی در جهان محسوب می‌شود.

خوشبختانه 2 ویژگی مجاورت دریای خزر و آب و هوای مطلوب، و البته مهارت نیروی انسانی به ویژه خاویارسازان ایرانی باعث شده تا بهترین خاویار جهان در ایران تولید شود. این تلاش‌ها اگر چه قابل ستایش است اما در دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده با چالش‌هایی نیز رو به روست و یکی از این چالش‌ها ورود خاویار پرورشی و بی‌کیفیت دیگر کشورها و تلاش برای به دست آوردن بازارهای جهانی به شیوه‌های مختلف است.

ویتنام یکی از کانون‌های این کار است.

تلاش ویتنام برای تسخیر بازار خاویار جهان

پرورش‌دهندگان ماهی استروژن (ماهی خاویار) در کشور ویتنام می‌گویند خاویار تولیدی‌شان را به زودی جایگزین خاویار دریای خزر خواهند کرد، به تازگی پرورش نوعی گونه ماهی استروژن موسوم به «استرلیاد» در ویتنام رشد قابل توجهی داشته است.

خاویار به دست آمده از این ماهی از نوع طلایی است که «تا کیلویی 100000 دلار» فروخته می‌شود، این در حالی است که خاویار سیاه به دست آمده از فیل ماهی (ماهی بلوگا) دریای خزر «کیلوگرمی 5000 الی 10000 دلار» ارزش دارد. «لو آنه داک»، تاجر خاویار از کشور ویتنام، می‌گوید قصد دارد «خاویار تولیدی ویتنام» را با قیمتی مناسب بر سر سفره‌های مردم کُل کشور‌های جهان، به خصوص روسیه، بیاورد: «اگر بتوانیم خاویارمان را به روسیه بفروشیم – جایی که واقعاً خاویارشناس هستند – آن وقت مردم متوجه خواهند شد که محصول تولیدی ما کیفیت بالایی دارد.»

این کارآفرین 36 ساله – که خود دانش‌آموخته کشور روسیه است – موفق شده در ابتدای کار با یک واردکننده روسی قراردادی را امضا کند که به موجب آن در سال 2015 «بین دو تا چهار تُن خاویار به روسیه خواهد فرستاد.با این همه بعضی از تولیدکنندگان مواد غذایی دریایی ویتنامی می‌گویند سقوط ارزش روبل،‌ واحد پول روسیه، خبر خوشی برای صادرات خاویار ویتنام نیست.

خاویار یک ماده غذایی گران‌قیمت و لوکس است که تولید آن هم اینک با بحران مواجه شده است، حجم تولید خاویار وحشی در سال‌های اخیر به شدت کاهش یافته است، در دهه 1970 میلادی چیزی حدود 3000 تُن خاویار وحشی در جهان تولید می‌شد، رقمی که هم‌اینک به حدود صفر رسیده است.
صید بیش از حد فیل ماهی در دریای خزر به علاوه آلودگی آب‌های این منطقه جمعیت فیل ماهی دریای خزر را با خطر انقراض روبرو کرده است، در حال حاضر کشور ایتالیا، با چندین دهه سابقه پرورش ماهی استروژن، در جایگاه نخست تولیدکنندگان خاویار پرورشی ایستاده است.

کشور ویتنام نیز به عنوان یک تازه‌وارد به این صنعت پرسود وارد شده است، «لو آنه داک» هم اینک مالک 500000 قطعه ماهی استروژن در شش حوضچه پرورش ماهی در ویتنام است، تمامی این ماهی‌ها در آبگیرهای اجاره‌ای سدهای هیدرولیکی متعلق به دولت کمونیستی ویتنام نگهداری می‌شوند.

داک می‌گوید در سال گذشته میلادی موفق شده از ماهی‌های خود حدود پنج تُن خاویار پرورشی استحصال کند، وی تصریح می‌کند که هدف نهایی کسب و کارش رسیدن به میزان تولید 100 تُن خاویار پرورشی در سال است.

در ویتنام خاویار تولیدی داک این روزها زینت بخش سفره‌های رنگین هتل‌های پنج‌ستاره و بزم‌های دیپلمات‌ها و مقام‌های طراز اول کشور شده است. با این همه، به گفته «ساکال فوئنگ»، سرآشپز هتل «سوفیتل سایگون پلازا»، کیفیت خاویار پرورشی ویتنام نسبت به نمونه وحشی صادراتی روسیه و ایران جایگاه نازلتری دارد: «البته این نوع خاویار در مقایسه با نمونه‌ یافت شده در روسیه یا ایران دانه‌های کوچکتری دارد، اما از لحاظ کیفیت و طعم خیلی نزدیک است.» در خصوص تاریخچه پیدایش خاویار پرورشی صحبت‌های کارشناسان شنیدنی و آگاه کننده است.

به گفته ناصر اوکتایی، معاون مدیر بازرگانی شرکت مادر تخصصی خدمات کشاورزی با کم شدن ذخایر امنیتی ماهیان خاویار طبیعی، بحث پرورش ماهیان خاویاری در جهان مطرح شد چراکه برداشت یکسویه از ماهیان خاویار طبیعی، بدون پرداختن به بازسازی ذخایر، خطر بزرگی برای ماهیان خاویاری در پی داشت.

بنابراین به همان نسبت که از حجم تولید و تجارت خاویار طبیعی کم شد، تولید خاویار پرورشی گسترش یافت تا جایی که از حدود 4 سال پیش، عرضه خاویار طبیعی در بازار متوقف شد و بازار کاملا در دست خاویار پرورشی قرار گرفت.

وی در چرایی علت این اتفاق می گوید: علت این بود که دریای خزر یک دریای بسته‌ای است و به دریای آزاد راه ندارد، اگر از منابع مجموعه آبی به درستی برداشت نشود و فرصت کافی برای بازسازی داده نشود، ذخایر آن تخلیه خواهد شد، این اتفاقی است که در 2 دهه گذشته برای دریای خزر پیش آمد، هر روز از حجم ذخایر ماهیان خاویاری این دریا کاسته شد تا در نهایت در سال 1998(1379) کنوانسیون بین‌المللی حفاظت از گونه‌ها جانوری و گیاهی در حال انقراض، ماهیان خاویاری را در رده ماهیان در معرض خطر انقراض طبقه‌بندی کرد و در نتیجه تجارت محصولات این ماهیان تحت نظارت کنوانسیون قرار گرفت.

تجارت خاویار طبیعی تحت مقررات سایتس تا سال 2010 (1389) ادامه یافت و در نهایت آخرین محموله خاویار در سال 1389 از کشور خارج شد و پس از آن اتحادیه اروپا و کشورهای شمال اروپا ورود خاویار دریای خزر را با هدف حفاظت از منابع طبیعی ممنوع اعلام کرد.

به گفته اوکتایی تولید خاویار پرورشی در کشورهای مختلف جهان از بیش از 2 دهه پیش آغاز شد و عرضه محصول مزارع پرورشی از حدود 10 سال پیش شروع شد، پس از توقف عرضه خاویار طبیعی به بازار، تمامی انوع خاویاری که به بازار جهانی صادر می‌شود، خاویار پرورش یافته در کشورهای مختلف بوده است.

همان‌طور که می‌دانید، خاویار از محصولات غذایی لوکس در جهان است و علاقه‎مندان خود را در میان افراد دوست‌دار غذای دریایی داشته و دارد، به همین دلیل تولید این محصول برای کشورهای مصرف‌کننده از اهمیت خاص برخوردار بود، به همین دلیل پرورش آن خیلی زود آغاز شد.

ماهیان خاویاری از آبزیانی هستند که دوران رشد آنها طولانی است، به‌ویژه گونه‌های بومی دریای خزر که حدود 8 تا 15 سال طول می‌کشد تا به بلوغ برسد که در نهایت بتوان از آن خاویار به‌دست آورد.

بنابراین کشورهایی که علاقه‌مند به مصرف این محصول غذایی بودند، به پرورش ماهیان خاویاری در فضای مصنوعی پرداختند، از کشورهایی که به تجارت خاویار پرداختند، می‌توان به کشور فرانسه اشاره کرد، جدا از فرانسه، ایتالیا، اسپانیا، اروگوئه و مجارستان را می‌توان به عنوان تولیدکنندگان اولیه خاویار پرورشی نام برد که همراه با چین به تازگی وارد بازار ماهیان پرورشی خاویار شده‌اند، محصولات خود را به جهان صادر می‌کنند.

محصولات این کشورها، بیش از یک دهه است که در بازار یافت می‌شود، اوکتایی در خصوص بازار مصرف خاویار می‌گوید: به طور سنتی، کشور فرانسه یکی از بازارهای مهم خاویار جهان بوده و است، زمانی که خاویار طبیعی از دریای خزر برداشت می‌شد، کشور ما چه به لحاظ کیفیت و چه به لحاظ حجم تولید و صادرات حرف اول را می‌زد، در آن زمان هم فرانسه بیشترین حجم واردات را به خود اختصاص داده بود، فرانسوی‌ها به غذا و محصولات غذایی توجه خاص دارند و همین امر موجب صادرات خاویار به این کشور با حجم زیاد شده است، جدا از فرانسه، سوئیس، ایتالیا، آلمان و اسپانیا نیز از جمله کشورهایی هستند که از جمله مصرف‌کنندگان خاویار محسوب می‌شوند.

ورود قاچاق خاویار تقلبی به بازار ایران

چالش دیگر صنعت خاویار ایران ورود قاچاقچیان به این عرصه است، در بازار بین‌المللی خاویار، همه به‌دنبال خاویار سیاه ایران هستند، مشتریان خارجی، خاویار ایران را ده‌ها برابر قیمت خاویار پرورشی دیگر کشورها می‌خرند، اما در سال‌های اخیر، ورود خاویار تقلبی در بازار ایران، باعث شده است که برخی خریداران خارجی با نگاه‌های تردیدآمیز به محموله‌هایی که از ایران فرستاده می‌شود، نگاه کنند.

خاویار تقلبی که حدود یک‌پانزدهم ارزش خاویار اصل، قیمت دارد، اعتبار خاویار تولیدشده در ایران را با خطر جدی روبه‌رو کرده است، خاویار تقلبی را از نوعی خمیر می‌سازند و با رنگ، ژله و طعم‌دهنده‌ها به جای خاویار اصل در بازار توزیع می‌کنند، این محصول از درون شکم ماهیان خاویاری و تخم آنها به دست نمی‌آید و از بسیاری از خاصیت‌های درمانی و مواد مغذی خاویار تهی است.

با وجود آن که تولید خاویار ایرانی در 20 سال گذشته با رکود شدیدی روبه‌رو بوده است، اضافه شدن معضل قاچاق خاویار تقلبی که بیشتر از اسپانیا، ژاپن، آذربایجان و دیگر کشورهای آسیای میانه به ایران می‌آید، نه تنها به این رکود شدت می‌بخشد، که اعتبار خاویار ایران را در بازارهای بین‌المللی خدشه‌دار می‌کند.

در دهه 60 سالانه حدود 200 تن خاویار در کشور به‌دست می‌آمد، اما اکنون این میزان به 10 تن در سال کاهش یافته است، زاد و ولد ماهیان خاویاری نیز طی این دوره کاهش بسیاری داشته است، در دهه‌های گذشته 3 درصد از بچه‌ ماهیان خاویاری به ماهی بالغ و آماده برداشت خاویار تبدیل می‌شدند، اما اکنون این ضریب بازگشت به 01/0 درصد رسیده است.

آلودگی مصب رودخانه‌ها که محل عبور ماهیان خاویاری است، باعث شده است که زاد و ولد ماهیان خاویاری تا 300 برابر کاهش داشته باشد.

حدود 90 درصد خاویار جهان از ماهیان خاویاری دریای خزر به‌دست می‌آید و ایران 45 درصد از این میزان را تولید می‌کند، خاویار سیاه ایران به دلیل اینکه از ماهیان آزاد به‌دست می‌آید 20 برابر خاویار دیگر کشورها قیمت دارد، می‌توان گفت که هر کیلو خاویار تولیدی در ایران حدود 30 تا 40 بشکه نفت ایران ارزش اقتصادی دارد و ظرفیت قابل‌توجهی برای صادرات به حساب می‌آید.

نیمی از خاویار کشور در استان گلستان تولید می‌شود، گلستان 3 مرکز فراوری ماهیان خاویاری دارد که منطبق با استانداردهای اتحادیه اروپا شناخته شده است، با این حال، این استان از سال‌های طلایی تولید خاویار فاصله گرفته است.

به گفته علی‌اکبر پاسندی، مدیرکل شیلات گلستان، در سال‌ 1351 در این استان هر سال 120 تن خاویار به دست می‌آمد، اما اکنون تولید خاویار در گلستان به سالانه 6/3 تن رسیده است، از ابتدای سال تا پایان شهریور امسال نیز فقط 650 کیلوگرم خاویار در گلستان جمع‌آوری شده که به اندازه تولید خاویار در مدت مشابه سال گذشته است.

صید بیش‌ از حد مجاز و غیرقانونی، قاچاق، ساخت سد و پل بر روی‌ رودخانه‌ها، تخریب‌ محل‌‌های‌ تخم‌ریزی‌ و آلودگی‌های محیط زیستی‌‌، تاس‌ماهیان خاویاری ایران را که با قدمت‌ تاریخی ‌250 میلیون‌ ساله‌ «فسیل‌ زنده» دریای خزر لقب گرفته‌اند، با خطر انقراض روبه‌رو کرده است.

سرهنگ صفی‌یاری، فرمانده یگان حفاظت منابع آبزی شیلات ایران، در این‌باره می‌گوید: در استان گلستان قاچاقچیان با قایق‌های تندرو به مرز دریایی کشورهای همسایه می‌روند، خاویار را بسیار ارزان می‌خرند و از طریق مرز زیرزمینی به بازار مصرف داخلی هدایت می‌کنند، به دلیل ضعف در برخورد با عوامل صید غیرمجاز و قاچاقچیان، تعداد ماهیان خاویاری دریای خزر به مرز بحران رسیده است.

وی اضافه می‌کند: براساس پژوهش‌های مؤسسه تحقیقات شیلات ایران، درصورت ادامه وضع موجود تا سال 1400 دیگر اثری از خاویار و ماهی سفید نخواهد ماند.

به گفته فرمانده یگان حفاظت منابع آبزی، صید هر ماهی خاویاری برای قاچاقچی 50 میلیون تومان سود دارد، اما 50 میلیارد تومان به کشور صدمه می‌زند.فروش نرفتن ماهیان خاویاری نیز دلیل دیگری برای تضعیف تولید خاویار ایران شده است.

عبدالحسین ناصری، نماینده مردم گرگان در مجلس، اسفند سال گذشته اعلام کرد که به دلیل پروتکلی که ایران با سایر کشورهای حاشیه دریای خزر امضا کرده است، صدور خاویار طبیعی در این کشورها ممنوع شده است.

به گفته این نماینده مجلس، 5/4 تن خاویار با ارزش 12 میلیون یورو به همین دلیل در انبارها مانده بود.

ناصری در گفت‌وگو با «همشهری» می‌افزاید: وزارت جهادکشاورزی درباره خاویارهای انبار‌شده هنوز گزارشی به مجلس نداده است، پروتکل ممنوعیت صادرات بدون اینکه هیچ زیرساختی برای خاویار پرورشی ایران به‌وجود بیاید، امضا شده است. البته در استان‌هایی مثل قم یا مازندران مراکز کوچک پرورش ماهی خاویاری تاسیس شده، اما هنوز به مرحله تولید انبوه نرسیده است. موافقت اصولی ساخت بزرگ‌ترین مرکز پرورش ماهیان خاویاری در گلستان نیز امضا شده، اما هنوز هیچ کار اجرایی صورت نگرفته است.

او می‌افزاید: اگر این مراکز هم آماده شوند، بلوغ ماهی خاویاری 10 سال طول خواهد کشید، در حالی که کشورهای مجاور دریای خزر اکنون خاویار پرورشی آماده دارند و بازار را در دست گرفته‌اند، ما سال‌ها پیش که پروتکل را امضا کردیم، باید به فکر پرورش ماهی خاویاری‌ می‌بودیم، با این حال، مصطفی عقیلی‌نژاد، مدیر اداره ماهیان خاویاری استان گلستان، می‌گوید: مجوز صادرات خاویار برای سال 2010 میلادی از سوی شرکت مادر تخصصی محصولات کشاورزی، دامی و منابع طبیعی صادر شده است و مشکلی از این بابت نداریم.

همچنین به گفته او اغلب 650 کیلوگرم خاویار تولید شده در نیمه اول امسال در گلستان، در اختیار مراکز احیا و تکثیر نسل ماهیان خاویاری قرار گرفته است تا بازسازی نسلی در این گونه ماهی انجام شود.

عقیلی‌نژاد می‌گوید: در گلستان تا شهریور امسال، به اندازه سال گذشته خاویار تولید شده است، اما نمی‌توان پیش‌بینی کرد که تا آخر سال چه میزان خاویار استحصال می‌شود.

در استان گلستان بیش از 300 صیاد ماهی خاویاری به کار مشغولند که اکنون با چشمانی نگران به چشم‌انداز حرفه‌شان می‌نگرند، از یک‌سو تحقیقات در خلیج گرگان که محل تخم‌ریزی ماهیان خاویاری است، نشان می‌دهد که این روزها تولید مثل ماهیان بسیار کم‌بازده شده است، به‌طوری که برای حفاظت از تاس‌ماهیان در سال 76 انستیتو تحقیقات بین‌الملل ماهیان خاویاری تاسیس شد.

آن زمان خطر انقراض به حدی نزدیک بود که مسئولان مؤسسه تحقیقات شیلات ایران به فکر ایجاد بانک ژن، اسپرم و دی.ان‌.ای ماهیان خاویاری افتادند، از سوی دیگر صیادانی که با زحمت شبانه‌روزی خاویار را قانونی به‌دست می‌آورند، همچنان به بسته‌های 100 گرمی خاویار تقلبی چشم می‌دوزند که در بازار به جای 150 هزار تومان، 10 هزار تومان فروخته‌ می‌‌شود، به رودخانه‌هایی که زمانی محل تخم‌ریزی ماهیان خاویاری به‌شمار می‌رفت و اکنون به زباله‌دانی تبدیل شده نگاه می‌کنند و هر روز به صیادانی بر می‌‌خورند که ماهیان خاویاری را غیر قانونی از دریا صید می‌کنند.

به گفته کارشناسان ظرفیت مصرف در بازار جهانی وجود دارد، شناخت مردم به مزایا و خواص محصولات دریایی هر روز در حال پیشرفت است، طبعاً گرایش به مصرف غذای دریای بیشتر می‌شود و همین علت‌ها کافی است تا سیاست‌گذاران با بازتعریف دوباره در خصوص سیاست‌های خود به کشتی به گل نشسته خاویار ایرانی توجهی جدی و دوباره داشته باشند.

با توجه به اینکه بخشی از این بازار، سهم خاویار است، انتظار افزایش مصرف جهانی خاویار وجود دارد، این یک تجارت معقول و قابل‌توجهی است که تا زمانی که به مازاد تولید نرسد، کار سودآوری خواهد بود و صد البته حضور ایران در این بازار وابسته به برنامه‌ریزی‌های اصولی و علمی است.

شاید اگر به زودی تلاشی برای ساماندهی و حمایت بیشتر از فعالان این عرصه صورت نگیرد، تنها می‌توان امیدوار بود که اتفاقی که برای فرش و زعفران ایرانی رخ داده برای خاویار ایرانی رخ ندهد، اما آیا فقط باید امیدوار بود؟!

بلاغ