21 كتاب تاثیرگذار تاریخ جهان را بشناسید

بصیر ،بشر هیچ گاه از آموختن بی نیاز نبوده و همواره در راستای برطرف نمودن نیازهایش آموخته و خواندن اولین گام او برای آموختن بوده است. نقطه آغاز رسالت پیامبر(ص) و دعوت اسلام، بر مبنای خواندن و مطالعه شكل گرفت. تمدن‌های دیگر از كتاب، بهره بسیار برده‌اند و فرهنگ خود را با آن تقویت كرده و رشد داده‌اند. اسلام نیز پس از كتابت وحی توسط صحابی مورد اعتماد پیامبر(ص) و ترویج آن گسترش یافت. بنابراین دین پیامبر آخرین نیز بر پایه خواندن و آموختن منتقل شده و امروز مسلمانان فراوانی در دنیا به این شریعت گرایش پیدا كرده‌اند.

كتاب و كتابخوانی فرصتی برای آموختن و گستراندن تفكرات مختلف است. بشر در طول تاریخ تاثیرات فراوانی از این موهبت تحصیل كرده است. تاریخ جهان پر است از اتفاقات محیرالعقول و پستی و بلندی‌هایی كه از كتب و نوشتن‌ها و خواندن‌ها آغاز شده‌اند. انقلاب ها با بیانیه ها و اطلاعیه های شورانگیز رهبران آغاز شده اند. دیدنی ترین آثار و نمایشنامه ها، جذابترین آثار سینمایی از روی نوشته ها به تصویر كشیده می شوند. جریان ها و مكاتب فكری و فلسفی به وسیله كتاب پایه گذاری می شوند. مدل های اداره حكومت توسط همین مبانی كتابت شده مورد استفاده قرار می گیرند و هر آینه كتاب و كتاب خوانی و كتابت اهمیت و ارزشی والاتر می یابد.

مركز اسناد انقلاب اسلامی، به بهانه هفته كتابخوانی به برخی از كتب تاثیر گذار در تاریخ جهان نگاهی داشته است. كتاب هایی كه هر یك سرآغاز تحولی شگرف شده اند. اگرچه قیاس برخی با برخی دیگر درست به نظر نمی رسد و قطعا ارزش برخی كتب بسیار بیشتر و بیشتر از كتاب های دیگر است، اما با مطالعه در تاریخ كتابهای تاثیرگذار درمی یابیم كه حقیقتا كتاب و خواندن سرآغاز تحول بوده است.

1- قرآن كریم

قرآن كریم بی شك تاثیرگذار ترین كتاب برای رقم زدن سرنوشت بشریت است. تاكنون میلیونها انسان آن را خوانده و با مفاهیمش آشنایی پیدا كرده اند. این كتاب، كلام الهی و معجزه ای از جنس دانایی است. حال آنكه هیچ گاه قدر و مرتبه آن شناخته نشده است. قرآن، كتاب هدایت و تعلیم و تربیت انسان ها به سوی كمال و نزدیك شدن به خداوند متعال است. خداوند در این كتاب شریف، قرآن را مایه درمان، شفا و رحمت می‌داند و می‌فرماید: «و ننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمة للمومنین؛ و ما آن چه را برای مومنان مایه درمان و رحمت است، از قرآن نازل می كنیم… »

حضرت علی (علیه السّلام) می فرماید: «از این كتاب بزرگ الهی و آسمانی برای بیماری های خود شفا بخواهید و برای حل مشكلاتتان از آن یاری بطلبید، چون در این كتاب درمان بزرگترین دردها است… .» این كتاب دریای بی كران معارف بلند الهی است و هر كس به اندازه‌ای كه در این بحر بی پایان، شنا و غواصی كند، می تواند به همان اندازه از هدایت و معارف قرآن كریم بهره مند باشد. برخی افراد ممكن است از سطح آگاهی و همت كمتری برخوردار باشند كه به طور طبیعی از قرآن كریم به همان اندازه همت و توانایی خویش بهره می برند، بعضی نیز از همت و آگاهی بالایی برخوردارند. هر انسانی در هر سطح و مقامی كه باشد می تواند با تلاوت، انس با قرآن، تفكر، تدبر و عمل به دستورهای آن از هدایت و راهنمایی نسبی قرآن بهره مند شود.

ارنست رنان، فیلسوف شهیر فرانسوى درباره قرآن مى‏گوید:« در كتابخانه من هزاران جلد كتاب سیاسى، اجتماعى، ادبى و… وجود دارد كه هر كدام را بیش از یك بار نخوانده‏ام؛ اما یك جلد كتاب هست كه همیشه مونس من است و هر وقت خسته مى‏شوم و مى‏خواهم درهایى از معانى و كمال به رویم باز شود، آن را مطالعه مى‏كنم. این كتاب، قرآن – كتاب آسمانى مسلمانان – است.»

2- نهج البلاغه

كتاب شریف نهج‌البلاغه گزیده‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان كوتاه امیرالمومنین علی بن ابی طالب(ع)  است كه سید رضی در قرن چهارم هجری قمری از نامه‌ها و خطبه های ایشان فراهم آورده است. از جمله شاخصه های این كتاب، ترجمه های متعدد آن است. ترجمه‌های متعددی از این كتاب به فارسی در دسترس است كه از آن میان می‌توان به ترجمه‌های سید جعفر شهیدی، علی نقی فیض‌الاسلام، جواد فاضل، محمد تقی جعفری، سید محمدمهدی جعفری، حسینعلی منتظری، حسین انصاریان و محمد دشتی از نهج‌البلاغه اشاره كرد. علامه امینی در جلد چهارم كتاب الغدیر ۸۱ شرح نهج‌البلاغه را معرفی كرده‌است. معروفترین شروح نهج‌البلاغه شرح ابن ابی‌الحدید معتزلی بغدادی، شرح ابن میثم بحرانی، شرح خوئی و از معاصران، ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه اثر شیخ محمدتقی جعفری و شرح نهج‌البلاغه تالیف شیخ محمد تقی شوشتری، را می‌توان نام برد.

بسیاری از ادیبان طراز اول عرب از جمله عبدالحمید كاتب (قرن دوم)، جاحظ (قرن سوم)، قدامة بن جعفر (قرن چهارم)، ابن ابی الحدید (قرن ششم) و خلیل بن احمد فراهیدی (قرن هشتم) فصاحت نهج‌البلاغه را ستوده‌اند. از جمله جاحظ در كتاب خود البیان والتبیین —كه به گفتهٔ ابن خلدون یكی از اركان چهارگانه ادب محسوب می‌شود— با نقل یكی از سخنان علی (ع) می‌گوید «اگر فقط همین عبارت به دست ما رسیده بود كفایت می‌كرد و برای دلالت داشتن بر فصاحت و بلاغت در عالی‌ترین مرتبه جای می‌گرفت و با وجود آن برای پی بردن به ارزش بلاغی سخنان علی به دیگر سخنانش نیاز نداشتیم». علی الجندی رئیس دانشكده علوم در دانشگاه قاهره در مقدمه كتاب «علی بن ابی طالب، شعره و حكمه» درباره نثر نهج‌البلاغه می‌گوید: نوعی خاص از آهنگ موسیقی كه بر اعماق احساسات پنجه می‌افكند در این سخنان هست، از نظر سجع، چنان منظوم است كه می‌توان آنرا «شعر منثور» نامید. جرج جرداق مسیحی در مورد نهج البلاغه چندیدن كتاب نوشته و گفته: «بعد از امام علی (ع) كسی را سزاوار نویسندگی ندیدم به همین دلیل جز ایشان در مورد كسی ننوشتم.»

شیخ محمد عبده از مفتیان پیشین مصر از جمله كسانی بود كه به شرح و تبلیغ نهج البلاغه در میان جوانان مصری پرداخت. وی در مقدمه شرح خود گفته است: «در همهٔ مردم عرب زبان یك نفر نیست مگر آنكه معتقد است سخن علی بعد از قرآن و كلام نبوی شریف‌ترین و بلیغ‌ترین و پرمعنی‌ترین و جامع‌ترین سخنان است.»

3- اصول كافی

اصول كافی عنوان بخش اول از بخش‌های سه‌گانه كتاب حدیثی الكافی است. در این بخش، احادیث مربوط به اعتقادات شیعه و زندگی امامان شیعه و برخی از احادیثی كه درباره رفتارهای فرد مسلمان سخن می‌گوید، گردآوری شده است. نویسنده در دو بخش دیگر كتاب به روایات فقهی و مواعظ اخلاقی پرداخته است

از آنجا كه در بین كتب اربعه فقط الكافی به روایات عقیدتی پرداخته است، این بخش از این كتاب همیشه مورد توجه شیعیان بوده است و به همین دلیل به صورت مجزا نیز منتشر شده است. علمای شیعه شرح‌های متعددی بر آن نگاشته‌اند، چنان‌كه ترجمه آن نیز مد نظر بوده و چند ترجمه به زبان فارسی از آن منتشر شده است. اصول كافی در هشت بخش كلی شكل گرفته است كه كلینی هر یك از این بخش‌ها را با عنوان «كتاب» معرفی كرده است.

4- رساله و تقریر اسفار اربعه  و فلسفه ملاصدرا

اسفار اربعه یا سفرهای چهارگانه بنا بر آثار و تعلیمات عارفان «مراحل عملی» یا در اصطلاح «مسافرت» های معنوی عرفا برای «رسیدن به خدا» است. مشهورترین تقریر از اسفار اربعه از ملاصدرا است كه نام مهمترین كتاب خود و فصول آن را با سفرهای چهارگانه تطبیق داده است. اصل این تقریر ریشه در كلمات داود بن محمود قیصری، شارح فصوص الحكم دارد. بیان قیصری نیز ناظر به تقریر ملاّعبدالرزّاق كاشانی در شرح منازل السائرین است و وی نیز صورت آن را از عفیف‌الدین تلمسانی در شرحش بر منازل السائرین گرفته است. این سه تقریر تفاوت‌هایی (به ویژه در سفر چهارم) نیز دارد. آنچه كه از امام خمینی (ره) براساس مجموع مباحث، نوشته‌ها، سخنرانی‌ها، كتاب‌ها و خاطرات نسبت به جریان‌های فلسفی مشایی، صدرایی، اشراقی، به دست می‌آید، بیشترین میزان دلبستگی امام در مباحث فلسفی به «حكمت متعالیه صدرایی» است. امام، زمانی كه محمد حسنینْ هیكل، نویسنده و روزنامه نگار مصری، از ایشان می پرسند: چه كتابهایی – بجز قرآن – در شما اثر گذاشته است؟، می فرمایند: كتابهای زیادی ما داریم؛ شاید بتوان گفت در فلسفه: ملاصدرا، از كتب اخبار: كافی، از فقه: جواهر. علوم اسلامی ما خیلی غنی هستند.

5- تاریخ طبری

تاریخ الرسل و الملوك یا تاریخ الامم و الملوك معروف به تاریخ طبری كتابی است به زبان عربی كه توسط محمد بن جریر طبری تاریخ‌نگار و محقق مسلمان ایرانی در اواخر سده سوم پس از هجرت به رشته تحریر در آمده ‌است. طبری نویسندهٔ مشهورترین، مهم‌ترین و ارزشمندترین مجموعه‌های مفصل تاریخ عمومی اسلام و جهان به شمار می‌آید. این كتاب، تاریخ را از زمان خلقت شروع كرده و سپس به نقل داستان پیامبران و پادشاهان قدیمی می‌پردازد. در بخش بعدی كتاب طبری به نقل تاریخ پادشاهان ساسانی می‌پردازد، و از آنجا به نقل زندگی پیامبر اسلام(ص)، می‌پردازد. در این كتاب وقایع پس از شروع تاریخ اسلامی (مقارن با هجرت به مدینه) به ترتیب سال تنظیم شده و تا سال ۲۹۳ هجری شمسی را در بر می‌گیرد. تاریخ طبری دارای ۱۶ جلد و مرجع عمده تاریخ ایران تا اول سده چهارم هجری است، همچنین این كتاب مأخذ عمده بسیاری از كسانی واقع شده‌است كه بعد از طبری به تألیف تاریخ اسلام اهتمام ورزیده‌اند. تاریخ طبری را ابوعلی بلعمی به فارسی ترجمه و تلخیص كرده‌است و چون از خود مطالب دیگری افزوده‌است و تغییرات دیگری نیز داده‌است، كتاب او نسبتاً تألیفی نو به حساب می‌آید و به نام خود او تاریخ بلعمی نامیده شده‌است.

تاریخ طبری را نیز «ابوالقاسم پاینده» در سال ۱۳۵۲ ترجمه و توسط انتشارات بنیاد فرهنگ در ۱۵ جلد منتشر نمود. پس از انقلاب این كتاب در ۱۶ جلد توسط انتشارات اساطیر در سالهای ۱۳۶۲ تا ۱۳۶۵ چاپ و عرضه شد. شیوه نگارش تاریخ طبری، گردآوری نقل قول‌ها بوده‌است، اما این كار بی‌هیچ گزینش صحیحی صورت گرفته‌است. منبع طبری برای دوران زندگی پیامبر اسلام، مورخین اهل مدینه قرن هشتم میلادی بود. البته تأثیرات فرهنگ قبل از اسلام نیز در نوشته‌های این مورخین ملاحظه می‌شود.

6- تاریخ بیهقی

تاریخ بیهقی یا تاریخ مسعودی نام كتابی از ابوالفضل بیهقی است كه موضوع اصلی آن تاریخ پادشاهی مسعود غزنوی پسر سلطان محمود غزنوی است. این كتاب علاوه بر تاریخ غزنویان، قسمت‌هایی درباره تاریخ صفاریان، سامانیان و دوره پیش از پادشاهی محمود غزنوی دارد. نسخه اصلی كتاب حدود ۳۰ جلد بوده  كه به دستور سلطان مسعود بخش زیادی از آن از بین رفته‌است. و از این كتاب امروزه مقدار كمی (حدود پنج مجلد) بر جای مانده‌است. از ویژگی‌های تاریخ‌نویسی تاریخ بیهقی كه تا قبل از آن سابقه نداشته‌ است، مستند بودن وقایع ذكرشده‌است. این كتاب در شرح جزییات وقایع، اثری بی نظیر است. چنانچه خود بیهقی می‌نویسد:سخنی نرانم تا خوانندگان این تصنیف گویند شرم باد این پیر را…غرض من آن است كه تاریخ پایه‌ای بنویسم و بنایی بزرگ افراشته گردانم، چنان كه ذكر آن تا آخر روزگار باقی‌ماند.

7- تاریخ تمدن ویل دورانت

نام مجموعه كتابی ۱۱ جلدی است كه ویل دورانت به ‌همراه همسرش آریل دورانت دربارهٔ تاریخ زندگی انسان از دوران پیش از تاریخ تا پایان سدهٔ هجدهم نوشته‌اند.این مجموعه ناتمام است. دورانت و همسرش قصد داشتند نگارش آن را تا تاریخ معاصر غرب (تا سال ۱۹۳۳) ادامه دهند، اما با مرگ تقریباً هم‌زمان آنان، مجموعهٔ تاریخ تمدن تا جلد ۱۱، كه اختصاص به دوران ناپلئون دارد، پیش رفت. در ۶ جلد نخست این مجموعه نام ویل دورانت به‌عنوان نویسنده آمده‌است و آریل دورانت ویراستار است، ولی در جلدهای بعدی هر دو نویسنده هستند.

ویل دورانت در این اثر به‌جای پرداختن به جنبه‌ای خاص از تاریخ، نگاهی تحلیلی به جوانب مختلف تاریخ بشریت دارد. او در پیش‌گفتار جلد نخست این مجموعه، در این باره چنین بیان داشته‌است: «… مدت مدیدی است كه من به این عقیده رسیده‌ام كه طریقهٔ نوشتن تاریخ به شكل قسمت‌های مجزا از یكدیگر، كه من آن را ترتیب طولی نام می‌دهم (مانند تاریخ اقتصادی، تاریخ سیاسی، تاریخ مذهبی، تاریخ فلسفه، تاریخ ادبیات، تاریخ علوم، تاریخ موسیقی، و تاریخ هنر)، حق وحدت زندگانی بشری را ادا نمی‌كند، و تاریخ در عین حال كه به‌صورت طولی نوشته می‌شود باید متفرعاتی هم داشته‌باشد، و جنبهٔ تركیبی و تحلیلی هر دو باید مراعات شود؛ تاریخ وقتی به صورت كمال مطلوب نزدیك خواهد شد كه مورخ، برای هر دورهٔ تاریخی، صورت كاملی از سازمان‌ها و حوادث و طرق زندگی را كه از مجموع آنها فرهنگ یك ملت ساخته می‌شود رسم كند…»

قابل تامل است كه ویل دورانت در فصلی از تاریخ درباره قرآن می گوید: «در قرآن، قانون و اخلاق یكى است. رفتار دینى در قرآن، شامل رفتار دنیوى هم مى‏شود و همه امور آن از جانب خداوند و به طریق وحى آمده است. قرآن در جان‏هاى ساده عقایدى آسان و دور از ابهام پدید مى‏آورد كه از رسوم و تشریفات ناروا آزاد است .»

8- قانون

قانون در طب یا به اختصار قانون، یكی از كتاب‌های ابن سینا در زمینهٔ پزشكی‌ است كه نزدیك به هفتصد سال در مراكز علمی اروپا تدریس می‌شد. اصل كتاب به زبان عربی نوشته شده ‌است و عبدالرحمن شرفكندی (هَژار) در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۶۰ شمسی، آن را به زبان فارسی ترجمه كرده‌است.

این كتاب مهم‌ترین و مفصل‌ترین كتاب ابن سینا در طب و از اُمّهات كتب طبی در تمدن ایران پس از اسلام و ازجمله مهم‌ترین آثار پزشكان دنیای قدیم است. در تمدن ایران پس از اسلام، سه كتاب در شمار مهم‌ترین كتب طبیِ پزشكان مسلمان آورده می‌شود: الحاوی از محمد زكریای رازی،كامل الصناعة الطبیه (طبّ مَلِكی) از مجوسی اهوازی و در نهایتْ قانون ابن سینا. از این میان، قانون ابن سینا از حیث غنای مطالب و حُسن بیان بر دیگر آثار برتری دارد. نظامی عروضی در كتاب چهار مقاله گفته‌است كه اگر بقراط و جالینوس زنده شوند روا بُوَد كه پیشِ این كتاب سجده كنند. او به نقل از قدما روایت می‌كند كه «طبیبی مجلد اول از قانون بدانسته‌باشد و سن او به اربعین [یعنی چهل سال] كشد، اهل اعتماد بُوَد.».

كتاب قانون را بزرگترین سند پزشكیِ جالینوسی می‌دانند، ولی مسائل نظریِ ارسطویی بر این اثر ارزشمند مسلط است. بوعلی در تشریح به ارسطو استناد می‌كرد. وی مبانی كلی طب را برپایهٔ آرای جالینوس و دارو گیاه‌شناسی‌اش را بر اساس نوشته‌های دیوسكوریدس (داروگیاه‌شناس نامدار یونانی در قرن نخست میلادی) توضیح داده‌است. بوعلی به طب نظری و عملی نظر داشته‌است. وی در آثار طبیِ خود و به‌ویژه در قانون، تعالیم عملی و بالینی را در قالب تعریف‌های نظری و علمی بیان كرده‌است. مشاهدات بالینیِقانون را می‌توان با مفاهیم تجربیِ بالینیِ الحاوی مقایسه كرد. ابن سینا، رازی را شایستهٔ نام پزشك و حكیم نمی‌دانست، اما عملاً بسیاری از روش‌های درمان و كار تجربی خود را از الحاوی رازی آموخته‌ بود.

9- «مابعد الطبیعه» ارسطو

ارَسطو  از فیلسوفان یونان باستان بود. او یكی از مهم‌ترین فیلسوفان متقدم به حساب می‌آید. او در سن هیجده سالگی به آكادمی افلاطون راه یافت و به مدت بیست سال در مكتب افلاطون كسب دانش كرد و آموزگار اسكندر مقدونی بود. تالیفات او در زمینه‌ها و رشته‌های گوناكون من‌جمله فیزیك، متافیزیك، شعر، زیست‌شناسی، منطق، علم بیان، سیاست، دولت و اخلاق بوده‌اند. ارسطو به همراه سقراط و افلاطون از تأثیر گذارترین و بزرگترین فیلسوفان یونان باستان بوده‌است. این سه تن فلسفه غربی (آنطور كه برای ما آشنا است) را بر اساس فلسفه ما قبل سقراط یونان بنیاد نمودند. ارسطو فلسفه را به‌عنوان «دانش هستی» تعریف می‌كرد. مهم ترین اثر او «مابعد الطبیعه» است.

ارسطو خودش مابعدالطبیعه را چنین تعریف می‌كند:علم به موجود از آن حیث كه وجود دارد؛ یعنی هدف آن، بررسی كلی‌ترین و عام‌ترین مسائلی است كه در مورد هر چیزی می‌توان مطرح نمود. مسائلی مانند: این همانی، دوام، مكان،زمان، ماده،علیت و غیره… . ارسطو اصول مفاهیم تازه ای را در مابعدالطبیعه اش پایه‌ریزی می‌كند كه خلاصه آنها بدین ترتیب است:  او در ابتدا میان ذات هر چیزی با صفات آن یا به عبارت دیگر، میان جوهر كه وجود حقیقی و مستقل و قائم به خود است، با عرض كه وجود مستقل ندارد و قائم به جوهر است، فرق گذاشت. سپس اعراض را در 9 دسته طبقه بندی كرده و همراه با جوهر، مقولات ده گانه خواند. به طور كلی برجسته ترین ویژگی ارسطو این است كه وی فیلسوفی «مساله اندیش» است. پس از طرح مساله از سوی خودش یا از سوی دیگران، وی از دیدگاه‌ها و از نقطه‌های آغاز معین به آنها می‌پردازد و پاسخ می‌دهد یا گاه پاسخ نهایی را به جای دیگر و زمانی دیگر احاله می‌كند. چنانكه اشاره كردیم، درباره این كتابها و زمان بندی مطالب آنها در میان ارسطو شناسان اختلاف نظر بسیار است. اما این اختلافها را می توان طبیعی دانست. خود ارسطو نیز در جایی از همین مجموعه می‌گوید «اگر كسانی كه تا بیشترین حد ممكن حقیقت را نگریسته اند –و اینان كسانی اند كه بیشتر از همه جویا و دوستدار آن‌اند- دارای چنین عقایداند و این گونه درباره حقیقت اظهار نظر می كنند، چگونه نشاید كه مبتدیان تفلسف دل و جرات را ببازند؟!».

10- نقد عقل محض

نقد عقل محض یا نقد اول نخستین كتاب از سه‌گانهٔ فلسفه انتقادی ایمانوئل كانت است كه اولین‌بار در سال ۱۷۸۱ چاپ شد. این كتاب مهم‌ترین اثر كانت است و دربارهٔ ویژگی‌های عقل و توان آن در شناخت متافیزیك سخن می‌گوید. كانت در این كتاب به بررسی و تقسیم‌بندی مقولات شناخت و نیز بررسیِ محسوسات، ادراك و عقل محض پرداخته است. او در این كتاب عقل، محسوسات و ادراك، و ویژگی‌های عقل محض در شناخت متافیزیكی را شرح داده‌است. نقد عقل محض محوری ترین كتاب در فلسفه جدید و كانت محوری ترین فیلسوف در طرح فلسفه جدید است. مسئله مابعدالطبیعه به عنوان اساسی‏ترین پرسش در اندیشه كانت و هایدگر، كل نظام فلسفی آنها را تحت تأثیر قرار داد. از این رو، مسئله عمده كانت، چالش‏های اساسی عقل‏گرایی و تجربه‏گرایی با مابعدالطبیعه زمانِ او بود كه باعث بطلان و شكست مابعدالطبیعه گردید. لذا تلاش عمده او نجات مابعدالطبیعه از جزمیاتی بود كه گریبان‏گیر آن شده بود. كانت امكان یا عدم امكان مابعدالطبیعه را به امكان صدور احكام تألیفی پیشین در آنها احاله كرد و با تبیین نحوه كاركرد مقولات حس و فهم، و نشان‏دادن این‏كه اطلاق آنها تنها در عالم تجربه و پدیدار است، مفاهیم ناپدیداری و اشیاء فی نفسه را به علت این‏كه مفاهیم عقلی صرف هستند، از قلمرو علم انسان خارج كرد و نشان داد كه اگر ما مفاهیم عقلی را با استفاده از مقولات فاهمه برای اثبات مسائل مابعدالطبیعه مانند آزادی، خلود نفس و خدا به كار ببریم، دچار تناقض می‏شویم. پس چون مابعدالطبیعه دارای احكام غیرتجربی و تحلیلی پیشین هست، امكان كاربرد احكام تألیفی پیشین در آن وجود ندارد. بنابراین، مابعدالطبیعه به عنوان یك علم، غیرممكن و باطل است، اما به عنوان یك تمایل و استعداد طبیعی وجود آن مورد تصدیق است.

11- در خدمت و خیانت روشنفكران

«در خدمت و خیانت روشنفكران» مانیفست فكری جلال آل احمد است كه بعد از قیام پانزده خرداد و برملا شدن خیانت روشنفكران غربزده ایرانی و آشكار شدن چهره حقیقی آنها، جلال بر آن شد كه در عقاید و ایدئولوژی های گذشته خود تجدید نظر كند و دیگر بار به اصالت و هویت گذشته فرهنگی خود كه همانا بازگشت به خویشتن و سنت اسلامی است رجوع نماید و از حزب بازی و سیاست گرایی بی اصالت دست بردارد كه حاصل این بینش فكری جدید او، در كتاب «در خدمت و خیانت روشنفكران» تجلی یافته است. در این مقاله سعی شده است كه اغلب فصول این كتاب مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد و به درون مایه و محتوای آن با نظری انتقادی نگریسته شود.

كتاب «در خدمت و خیانت روشنفكران» كه حجمی حدود 600 صفحه را به خود اختصاص داده، كتابی است كه از نظر بن مایه غنی و از نظر فكری قابل تأمل است. این كتاب كه در یك پیش درآمد و هفت فصل تنظیم شده، گاه در هر فصل تنها به یك موضوع و گاه به چند موضوع پرداخته است.

آنچه در پیش درآمد این كتاب مورد بحث قرار گرفته، تلاش نویسنده در زمینه سازی و فراهم كردن تمهیدی برای ورود به بحث اصلی كتاب كه پیرامون عنصر روشنفكر می چرخد، است.

رهبر انقلاب درباره این اثر روشنفكر متعهد جلال آل احمد می گویند: بعد از 28 مرداد، از لحاظ نشان دادن انگیزه‌های یك روشنفكر در مقابل یك دستگاه فاسد، سكوت عجیبی در فضای روشنفكری هست. خیلی از كسانی كه در دهه 20 مورد غضب دستگاه قرار گرفته بودند، در دهه 30 به همكاران مطیع دستگاه تبدیل شدند! آل احمد در كتاب خدمت و خیانت روشنفكران، از همین روشنفكری دهه 30 حرف می زند. آل احمد این كتاب را در سال 43 شروع كرده كه تا سال 47 ادامه داشت، سال 47 كه آل احمد به مشهد آمد، ما ایشان را دیدیم. به مناسبتی صحبت از این كار شد، گفت مدتی است به كاری مشغولم. بعد فهمیدیم كه از سال 43 مشغول این كتاب بوده است. او از ما در زمینه های خاصی مطالبی می خواست كه فكر می كرد ما از آنها اطلاع داریم. آنجا بود كه ما فهمیدیم او این كتاب را دارد می نویسد. این كتاب بعد از فوتش منتشر شد. آن كتاب، كتابی نبود كه در رژیم گذشته اجازه پخش داشته باشد؛ كتاب صددرصد ممنوعی محسوب می شد و امكان نداشت پخش شود.

12- ثروت ملل

معروفترین و تاثیرگذارترین كتاب علم اقتصاد با نام كامل «تحقیقی پیرامون ماهیت و علل ثروت ملل» یا همان نام مختصر و معروف‌تر ثروت ملل اولین بار در تاریخ نهم مارس 1776 چاپ و منتشر شد. آدام اسمیت این اثر حجیمش را همان طور كه خود فهرست‌بندی كرده در پنج كتاب و 31 فصل نوشته است. مباحث اقتصادی تا پیش از انتشار ثروت ملل آدام اسمیت، عمدتا گرایش به قضاوت در مورد عملكرد اقتصادی داشت تا به تحلیل اقتصادی. كتاب ثروت ملل آدام اسمیت یك نقطه عطف در تاریخ تحلیل اقتصادی بود و برای اولین بار نگرش تحلیلی، منسجم و نظام‌مند به مباحث اقتصادی در این كتاب ارائه شد و یك نظریه اقتصادی تدوین گشت؛ شاید به همین علت بود كه آدام اسمیت را به عنوان پدر علم اقتصاد لقب نهادند.. این كتاب در دانشگاه‌های سراسر جهان تدریس می‌شود و به عنوان یكی از متون كلاسیك اقتصاد بسیار مورد توجه قرار گرفته است. پنج كتابی كه اسمیت در ثروت ملل فهرست كرده با عنوان‌های «درباره علل بهبود نیروی مولد كار و نظمی كه بر پایه آن محصول بین مردم مختلف توزیع می‌شود» مشتمل بر یازده فصل، «ماهیت سرمایه، انباشت و كاربرد آن» با پنج فصل، «سیر توانگری در ملل مختلف» با چهار فصل، «درباره نظام اقتصاد سیاسی» با 9 فصل و «درباره درآمد شهریاران یا دولت» با سه فصل آمده است.

13- نبرد من

یكی از كتابهایی كه تاثیر شگرفی در رشد نژاد پرستی و نازیسم داشته است، «نبردمن» نوشته آدولف هیتلر است. این كتاب زمانی توسط هیتلر به نگارش درآمده كه در قلعه لندربرگ زندانی بوده است. بخش اول كتاب را با دیكته كردن جملات به منشی خود رودلف هس و بخش دوم را پایان همان سال پس از آزادی زودهنگام از زندان نوشته است. پس از به قدرت رسیدن حزب ناسیونال سوسیالیسم در آلمان و تشكیل “رایش سوم” این متن به كتاب مقدس حكومت نازی تبدیل شد و حزب در هر فرصتی، از جمله در مراسم ازدواج و اخذ مدرك دیپلم، آن را در میان مردم پخش می‌كرد و پیر و جوان را به خواندن آن فرا می‌خواند. در سال ۱۹۴۳، بیش از ۱۰ میلیون نسخه از این كتاب در آلمان پخش شد.

با قدرت گرفتن ناسیونال سوسیالیست‌ها در آلمان، فروش و توزیع نبرد من نیز رواج گرفت. از اواسط دهه ۱۹۳۰ كتاب هیتلر به خرج دولت به زوج‌های تازه ازدواج كرده هدیه می‌شد، فروش نسخه‌های دست دوم كتاب ممنوع بود و تدریس آن در مدرسه‌ها به عنوان جزئی از برنامهٔ تبلیغاتی حزب ناسیونال سوسیالیست از همین دوران آغاز شد. از این كتاب تا پایان جنگ دوم جهانی نزدیك به یازده میلیون نسخه انتشار یافت.

نبرد من پس از جنگ جهانی هرگز در آلمان تجدید چاپ نشد. طبق قوانین ایالتی و با تایید دولت فدرال آلمان، باز نشر این كتاب به مدت ۷۰ سال ممنوع اعلام شد. این مهلت در سال ۲۰۱۵ به پایان می‌رسد. رسانه‌های جمعی در ماه ژانویه سال ۲۰۱۴ گزارش دادند كه متن كتاب هیتلر در میان كتاب‌های الكتریكی “آمازون” در مقوله “كتاب‌ها و متون سیاسی” بالاترین مقام فروش را داشته است.

ترجمه فارسی “نبرد من” بارها تجدید چاپ شده است. سال ۲۰۱۵ میلادی منع حقوقی انتشار كتاب نبرد من برداشته می‌شود. با وجود این، چاپ و نشر كتاب “نبرد من” در آلمان همچنان ممنوع خواهد بود. به نظر مقامات قضائی كشور “بنا به مسئولیت تاریخی آلمان” این كتاب “ضدانسانی” پس از آن هم نباید حتی به صورت ناقص منتشر شود.

14- قلعه حیوانات

كتابی كه گفته می شود در اعتراض به وضعیت آزاردهنده اداره حكومت توسط استالین در شوروی به نگارش درآمد و زندگی اهالی این كشور را مسخ كرده است. قلعه حیوانات رمانی پادآرمان‌شهری به زبان انگلیسی و نوشتهٔ جورج اورول است. این رمان در طول جنگ جهانی دوم نوشته و در سال ۱۹۴۵ میلادی در انگلستان منتشر شد، ولی در اواخر دههٔ ۱۹۵۰ میلادی به شهرت رسید. این رمان دربارهٔ گروهی از حیوانات است كه در اقدامی آرمان گرایانه و انقلابی، صاحب مزرعه (آقای جونز) را از مزرعه اش فراری می‌دهند تا خود ادارهٔ مزرعه را به دست گرفته و «برابری» و «رفاه» را در جامعه خود برقرار سازند. رهبری این جنبش را گروهی از خوك‌ها به‌دست دارند، ولی پس از مدتی این گروه جدید نیز به رهبری خوكی به نام ناپلئون همچون آقای جونز به بهره كشی از حیوانات مزرعه می‌پردازند و هرگونه مخالفتی را سركوب می‌كنند.

جورج اورول كه در جریان جنگ داخلی اسپانیا با سیاست‌های حكومت سوسیالیستی شوروی آشنا شده بود و در ضمن از پاكسازیهای خشونت آمیز دوران استالین خشمگین بود، با نگارش این رمان استبداد طبقه حاكم شوروی به سختی انتقاد كرد. در این رمان، انقلاب حیوانات مزرعه نماد انقلاب كارگری برضد نظام سرمایه داری است.

این كتاب كه در اعتراض به نابرابری نگاشته شده، با فاصلهٔ كمی پس از انتشار، به فارسی ترجمه شد. معروف‌ترین جمله این كتاب «همهٔ حیوانات باهم برابرند، امّا برخی برابرترند» است كه در زبان انگلیسی به‌صورت یك ضرب المثل جمله‌ای كنایه‌آمیز تبدیل شده‌است.

15- بی‌نوایان

نام رمان معروفی نوشته ویكتور هوگو نویسنده سرشناس فرانسوی است. این كتاب اولین بار در سال ۱۸۶۲ منتشر شده و یكی از بزرگترین رمان‌های قرن ۱۹ است. با شروع شورش جون در ۱۸۱۵ و به اوج رسیدن آن در ۱۸۳۲ در پاریس، این رمان از زندگی چند شخصیت و تمركز بر مبارزات محكوم سابقه داری به نام ژان والژان و به رستگاری رسیدن او شكل گرفت. این رمان با بررسی ماهیت قانون و بخشش، تاریخ فرانسه، معماری و طراحی شهری پاریس، سیاست‌ها، فلسفه اخلاق، ضد اخلاقیات، قضاوت‌ها، مذهب، نوع و ماهیت عشق را شرح می‌دهد. رمان بیش از حد انتظار طرفدار یافت و واكنش‌های انتقادی متنوع كه اكثراً منفی بودند، بر رمان وارد شد. از لحاظ تجاری، این كار یك موفقیت بزرگ در سطح جهان بود.

آپتن سینكلر رمان را به عنوان «یكی از شش رمان برتر جهان» معرفی می‌كند.

وی در كتاب بی‌نوایان به تشریح بی‌عدالتی‌های اجتماعی و فقر و فلاكت مردم فرانسه می‌پردازد، همان عوامل و محرك‌های اجتماعی كه منجر به سقوط ناپلئون سوم شد. انحصار توزیع قدرت و ثروت در دست خانواده فاسد سلطنتی كه از مشكلات جامعه فرانسه كاملاً بی‌اطلاع بودند، سبب ایجاد معضلات اقتصادی و اجتماعی در جامعه فقیر فرانسه شد و انقلاب فرانسه ناشی از همین تحولات زیرساخت‌های اجتماعی جامعه فرانسه بود. ویكتور هوگو در خلال پردازش شخصیت‌های داستان و روانشناسی آنها، نحوه درگیری و دخالت آنان را در این نهضت اجتماعی و توده‌ای نشان می‌دهد.

رهبر معظم انقلاب درباره بینوایان می گویند: به نظر من بینوایان ویكتور هوگو برترین رمانی است كه در طول تاریخ نوشته شده است. من همه‌ رمان‌های طول تاریخ را نخوانده‌ام، شكی در این نیست، اما من مقدار زیادی رمان خوانده‌ام كه مربوط به حوادث قرن‌های گوناگون هم هست. بعضی رمان‌های خیلی قدیمی را هم خوانده‌ام. مثلا فرض كنید كمدی الهی را خوانده‌ام. امیرارسلان هم خوانده‌ام. الف لیله و هزار و یك شب را هم خوانده‌ام. وقتی نگاه می‌كنم به این رمانی كه ویكتور هوگو نوشته، می‌بینم این چیزی است كه اصلا امكان ندارد هیچ كس بتواند بهتر از این بنویسد یا نوشته باشد و معروف نباشد و مثل منی كه در عالم رمان بوده‌ام، این را ندیده باشم یا اسمش را نشنیده باشم… من می‌گویم بینوایان یك معجزه است در عالم رمان‌نویسی، در عالم كتاب‌نویسی. واقعا یك معجزه است… من به همه‌ جوان‌ها توصیه می‌كنم، نه حالا كه دارم با شما صحبت می‌كنم، بارها این را گفته‌ام. زمانی كه جوان‌ها زیاد دور و بر من می‌آمدند قبل از انقلاب، بارها این را گفته‌ام كه بروید یك دور حتما بینوایان را بخوانید. این بینوایان كتاب جامعه‌شناسی است، كتاب تاریخی است، كتاب انتقادی است، كتاب الهی است، كتاب محبت و عاطفه و عشق است.»

16-  شازده كوچولو 

داستانی اثر آنتوان دو سنت اگزوپری است كه اولین بار در سال ۱۹۴۳ منتشر شد. این كتاب به بیش از ۲۵۰ زبان و گویش ترجمه شده و با فروش بیش از ۲۰۰ میلیون نسخه، یكی از پرفروش ترین كتاب‌های تاریخ محسوب می‌شود. كتاب شازده كوچولو «خوانده شده‌ترین» و «ترجمه شده‌ترین» كتاب فرانسوی‌زبان جهان است و به عنوان بهترین كتاب قرن ۲۰ در فرانسه انتخاب شده است. از این كتاب به طور متوسط سالی ۱ میلیون نسخه در جهان به فروش می‌رسد. این كتاب در سال ۲۰۰۷ نیز به عنوان كتاب سال فرانسه برگزیده شد. در این داستان سنت اگزوپری به شیوه‌ای سوررئالیستی به بیان فلسفه خود از دوست داشتن و عشق و هستی می‌پردازد. طی این داستان سنت اگزوپری از دیدگاه یك كودك، كه از سیاركی به نام ب۶۱۲ آمده، پرسشگر سؤالات بسیاری از آدم‌ها و كارهایشان است. به مناسبت هفتادمین سالگرد تولد این رمان شیرین، در ماه مارس ۲۰۱۳ نسخه‌های جدیدی از آن منتشر شد.

سال ۱۹۳۵، هواپیمای سنت اگزوپری، كه برای شكستن ركورد پرواز بین پاریس و سایگون تلاش می‌كرد، در صحرای بزرگ آفریقا دچار نقص فنی شد و به ناچار در همان جا فرودآمد. همین سانحه دستمایه الهام شازده كوچولو شد كه در آن شخصیت قهرمان داستان، خلبانی بی‌نام، پس از فرود در بیابان با پسر كوچكی آشنا می‌شود. پسرك به خلبان می‌گوید كه از اختركی دوردست می‌آید و آنقدر آنجا زندگی كرده كه روزی تصمیم می‌گیرد برای اكتشاف اخترك‌های دیگر خانه را ترك كند. او هم‌چنین برای خلبان از گل سرخ محبوبش می‌گوید كه دل در گرو عشق او دارد، از دیگر اخترك‌ها تعریف می‌كند و از روباهی كه او را این جا، روی زمین، ملاقات كرده است. خلبان و شازده چاهی را می‌یابند كه آنها را از تشنگی نجات می‌دهد اما در نهایت شازده كوچولو خلبان را در جریان تصمیم خود قرار می‌دهد و می‌گوید تصمیم گرفته به اخترك خانه‌اش بازگردد.

17- مجموعه داستانهای تخیلی ژول ورن

پنج‌گانهٔ مشهور ژول ورن كه دربرگیرندهٔ كتاب‌های سفر به مركز زمین، بیست هزار فرسنگ زیر دریا و دور دنیا در هشتاد روز است، شهرتی جهان‌گیر دارد. از سال (۱۹۷۹)، او دومین نویسنده‌ای است كه كتاب‌هایش بیشترین بازگردانی را به زبان‌های گوناگون جهان داشته است. ژول ورن نویسنده، شاعر و نمایش‌نامه‌نویس فرانسوی بود كه بیشتر شهرت‌اش را مدیون نگارش كتاب‌های ماجرایی‌اش است كه دنیای داستان‌های علمی–تخیلی را دگرگون كرد.

18- جان شیفته (L’Ame enchantée)

رمانی چهارجلدی اثر رومن رولان است. فضای داستان جان شیفته فرانسه در ابتدای سده بیستم است و رمان وضعیت اجتماعی این دوران را برای خواننده به تصویر می‌كشد. از سوی دیگر، شخصیت اصلی داستان زنی به نام آنت ریوی‌یر است و رولان در طول داستان چگونگی بیداری زنان فرانسه را شرح می‌دهد. رومن رولان خود می‌نویسد: «قهرمان اصلی جان شیفته، آنت ریوی‌یر به گروه پیشتاز آن نسل زنان تعلق دارد كه در فرانسه ناگزیر گشت به دشواری، با پنجه در افكندن با پیشداوری‌ها و كارشكنی ِ همراهان مرد خویش، راه خود را به سوی یك زندگی مستقل باز كند.»

رهبر انقلاب در دیدار دست اندر كاران «هفته كتاب» در سال 75 می‌گوید: قیمت این كتاب «جان شیفته» رومن رولان به مراتب از این بیشتر است؛ هم تاریخ است، هم ادبیات است، هم اخلاق است، هم هنر است؛ این كتاب همه چیز است، این كتاب را من سالها پیش خوانده ام…

برخی جملات كلیدی كتاب كه برخی از آنها در آغاز هر فصل نوشته شده است:

ـ‌ جایی كه زندگی هست،‌ مرگ هم هست: این نبردی است در هر لحظه.

ـ می‌دانم، خطر می‌كنم. برای آن هم خطر می‌كنم كه بهتر بدانم. اخلاق كهنه توصیه می‌كرد كه از خطر بگریزیم. ولی اخلاق نو به ما یاد داده است كه آنكه خطر نمی‌كند هیچ چیز ندارد.

ـ بدا به حال دل‌هایی كه بیش از اندازه محفوظ بوده‌اند! هنگامی كه عشق راه به دل باز می‌كند،‌ آنكه عفیف‌تراست بی‌دفاع‌تراست.

ـ مبارزه هرچند هم كه امید پیروزی در آن نباشد، باز خود امیدی است.

ـ روح انقلاب در عصیان‌های جدا جدا از هم می‌پاشد.

19- دُنِ آرام

رمانی چهارجلدی اثر میخائیل شولوخوف است كه شاهكار وی محسوب می‌شود و نوشتن آن از سال ۱۹۲۸ تا ۱۹۴۰ (تقریباً ۱۲ سال) به درازا كشید و جایزه نوبل ادبیات را برایش به ارمغان آورد. از این رمان تاكنون سه ترجمه به فارسی منتشر شده‌است. ترجمه اول را محمود اعتمادزاده به‌آذین انجام داد، سپس علیرضا بیگدلی خمسه آن را ترجمه كرد و در سال‌های اخیر نیز ترجمه دیگری توسط احمد شاملو صورت گرفت. شاملو از روی ترجمه فرانسوی آنتوان وی‌تز این رمان را به فارسی برگردانده‌است. ایرج كابلی در مقابله با نسخه روسی با شاملو همكاری داشته‌است. این رمان را اغلب با جنگ و صلح نوشته تولستوی مقایسه می‌كنند؛ زیرا حماسه شولوخوف همچون «جنگ و صلح» تولستوی تلفیقی است از خصوصیات رمان‌های خانوادگی-اجتماعی و تاریخی.

دُن آرام داستانی است درباره قزاقان ساكن دن و شرح زندگی یك خانواده قزاق به نام «ملِخوُف» در زمان صلح، سال‌های سرنوشت‌سازجنگ اول جهانی، انقلاب ۱۹۱۷ اكتبر روسیه و یك جنگ داخلی تلخ. البته قهرمانان و نقش آفرینان داستان درست مانند رمان «جنگ و صلح» تولستوی زیادند.

رهبر انقلاب در تمجید از این رمان بارها بیاناتی داشته اند. ایشان در چند مرحله درباره این كتاب جملات زیر را گفته اند:

-دُن آرام یكی از بهترین رمان های دنیاست. البته جلد اولش بهتر است؛ جلدهای بعدی اش سطح رمان را متوسط می كند؛ كما اینكه كتاب بعدی اش، زمین نوآباد، هم كتاب خوبی نیست.

-این دن آرام را من قبل از انقلاب خواندم؛ زمین نوآباد را شاید بعدا خواندم… به قدری در این كتاب تصویرگری فوق العاده است كه من این را در هیچ كتاب دیگری ندیده ام. دشت های روسیه را كه تصویر می كند، مثلا صد جا تصویر كرده، ولی صد جور بیان كرده است!

-اینها خیلی هنرمندانه و خیلی مهم است. ادبیات، اینگونه ماندگار می شود. چرا منِ آخوند در یك كشور اسلامی، كتاب دُن آرام را می خوانم؟ اگر جاذبه نداشته باشد، اگر این كتاب لایق خواندن نباشد، یك نفر مثل من نمی رود آن را بخواند.

20- جنگ و صلح

«جنگ و صلح» نام رمان مشهور لئو تولستوی، نویسنده شهیر روس است. وی كتاب جنگ و صلح را در سال ۱۸۶۹ میلادی نوشت. این كتاب یكی از بزرگ‌ترین آثار ادبیات روسی و از مهم‌ترین رمان‌های ادبیات جهان به شمار می‌رود. در این رمان طولانی بیش از ۵۸۰ شخصیت با دقت توصیف شده‌اند و یكی از معتبرترین منابع تحقیق و بررسی در تاریخ سیاسی و اجتماعی سده نوزدهم امپراتوری روسیه است و به شرح مقاومت روس‌ها در برابر حملهٔ ارتش فرانسه به رهبری ناپلئون بناپارت می‌پردازد. منتقدان ادبی آن را یكی از بزرگ‌ترین رمان‌های جهان می‌دانند.مهم‌ترین شخصیت‌های این حماسه بزرگ عبارتند از: شاهژاده آندره بالكونسكی، شاهزاده نیكولای راستوف، كنت پی‌یر بزوخوف، شاهزاده ناتاشا راستوا و شاهزاده ماریا بالكونسكایا.

رهبری انقلاب درباره این رمان نیز نظرات قابل تاملی داشته اند: این آلكسی تولستوی یك نویسنده بسیار قوی است و رمان های بسیار خوبی دارد و از نویسندگان انقلاب شوروی است و طعم دوران جدید در نوشته اوست؛ والا شما در كتاب جنگ و صلح (لئو) تولستویآثار ملیت روسی را می بینید اما آثار دوران شصت ساله اخیر را نمی بینید؛ آن یك دوره و یك اثر دیگر است و اصلا متعلق به جای دیگر است. آن چیزی كه نشان دهنده شخصیت امروز روسیه است، كدام است؟ اثر شولوخوف و اثر همین آلكسی تولستوی و امثال اینهاست. بنابراین، هنرمند هر دوره، آن كسی است كه متعلق به آن دوره و ساخته و پرداخته آن دوره و سرآینده آن دوره است؛ والا آن كسی كه از دوره قبل مانده و به یاد آن دوره قلم می زند متعلق به این دوره و ادبیات این دوره كه نیست.

من اگر بخواهم یك نمونه كامل این موضوع را برای شما مطرح كنم، باید از یك رمان نام ببرم. من رمانی به نام دل سگ خواندم كه نویسنده اش روسی است. (میخاییل بولگاكف) این رمان داستان علمی و تخیلی است. این رمان، رمان كوچك و بسیار هم هنرمندانه است. این رمان در ایران هم ترجمه شده ولی شماها اسمش را هم نشنیده اید.

21- هَملِت

هملت نمایش‌نامه‌ای تراژیك اثر ویلیام شكسپیر است كه در سال ۱۶۰۲ نوشته شده و یكی از مشهورترین نمایش‌نامه‌های تاریخ ادبیات جهان به شمار می‌آید. داستان این نمایش نامه از آنجا آغاز می‌شود كه هملت شاهزاده دانمارك از سفر آلمان به قصر خود در هلسینبورگ دانمارك بازمی‌گردد تا در مراسم خاك سپاری پدرش شركت كند. پدرش به گونه مرموزی به قتل رسیده‌است. كسی از چندوچون قتل شاه آگاه نیست. در همان حین هملت درمی‌یابد كه مادر و عمویش باهم پیمان زناشویی بسته و هم بستر شده‌اند. وسوسه‌ها و تردیدهای هملت هنگامی آغاز می‌شود كه روح شاه مقتول بر او نمودار می‌گردد. روح بازگو می‌كند كه چگونه به دست برادر خود به قتل رسیده‌است و از هملت می‌خواهد انتقام این قتل مخوف و ناجوانمردانه را بازستاند. هملت در این اثنا درمی‌یابد كه پدر معشوقه‌اش اوفلیا نیز در قتل پدرش دست داشته‌است. اوفلیا از نقشه‌های هملت آگاه می‌شود و پس از آگاهی از مرگ پدرش مجنون می‌گردد و خود را در رودخانه‌ای غرق می‌كند. سرانجام هملت انتقام پدر را از عمو می‌گیرد و در پایان نمایش هردو كشته می‌شوند. در نوشته‌های شكسپیر طبیعت انسان همچون طبیعت سركش سرشار از چیستان‌ها و شگفتی هاست. خون خواهی پدر یكی از «طبیعی ترین» خصایص انسانی است كه خط اصلی این نمایشنامه را ترسیم می‌كند. بخش بزرگی از نمایشنامه شرح تردید اجتناب ناپذیر هملت به انتقام است. انتقام تم اصلی نمایشنامه است. اما طبع بشری اصولاً چندگانه و پیچیده تر از آن است كه به سادگی به ماشین قتل تبدیل شود.

هم اندیشی