پیش‌شرط‌های افزایش نرخ بهره‌وری در ایران
بصیر از بلاغ/
بهره‌وری در اقتصاد دنیای امروز از فاکتورهای بسیار تعیین‌کننده است و کشورهای توسعه‌یافته تلاش فراوانی را برای به حداکثر رساندن نرخ بهره‌وری به خرج می‌دهند. به همین دلیل، عقیده‌ی بسیاری از کارشناسان اقتصادی بر این است که موفقیت در نیل به بهره‌وری‌های بیشتر، کشورهای رقیب را در شاخص رشد اقتصادی نیز پیش برده است.
بنا بر گزارش سازمان جهانی کار، بهره‌وری نیروی کار در خاورمیانه، طی سال‌های اخیر، همواره افت داشته است؛ به طوری که این کشورها به طور متوسط در هر سال 7/0 درصد کاهش بهره‌وری نیروی کار را تجربه می‌کنند. این افت مستمر در حالی است که کشورهای شرق آسیا و اروپا و آمریکا در ده سال گذشته، به طور مداوم از رشد شاخص بهره‌وری برخوردار بوده‌اند.
بررسی شاخص بهره‌وری در اقتصاد ایران نیز نشان می‌دهد که متأسفانه کشورمان در میان کشورهای منطقه نیز از جایگاه مناسبی برخوردار نیست. حال چرا بهره‌وری در کشور ما پایین است؟ راه‌های افزایش بهره‌وری چیست؟ علت پایین بودن بهره‌وری سرمایه چیست؟
پاسخ به این سؤالات باعث شد که به نزد رئیس سازمان ملی بهره‌وری برویم. خانم دکتر طباطبائی یزدی در این بین معتقد است برای افزایش بهره‌وری نیروی کار، ضروری است سطح کیفی آموزش به نیازهای بازار کار نزدیک شود. به نظر ایشان، عنصر اصلی در افزایش رشد اقتصادی، سرمایه‌ی انسانی است. به کمک آموزش‌های ضمن خدمت، تشویق خلاقیت‌ها و نوآوری‌ها از زمان کودکی، تکنولوژی مناسب و بهبود محیط کار، می‌توان آن را ارتقا بخشید.
راه‌های افزایش بهره‌وری نیروی کار و سرمایه چیست؟ چرا کسب‌وکار به رتبه‌ی 145 سقوط کرده است؟
بهره‌وری برآیند مؤلفه‌های زیادی است که از نظر محاسباتی پیچیدگی‌هایی دارد. محاسبه‌ی بهره‌وری و روش‌های اندازه‌گیری دربخش عمومی، حوزه‌ی آموزش، بهداشت و… بسیار متفاوت است. البته محاسبه‌ی بهره‌وری در صنعت، کشاورزی، نیروی کار، سرمایه و کل عوامل تولید آسان‌تر است. به طور کلی، بهره‌وری نیروی کار تابعی از آموزش و کیفیت آموزشی است که در همه‌ی مقاطع، از جمله پیش‌دبستانی، دبستانی، دبیرستانی و دانشگاهی اهمیت دارد. امروزه در زمینه‌ی آموزش، مشکل کمّی وجود ندارد، بلکه از نظر کیفیت شاهد کمبودهایی هستیم. لذا ضروری است سطح کیفی آموزش به نیازهای بازار کار نزدیک شود.
آموزش‌های ضمن خدمت، یکی دیگر از مؤلفه‌های مؤثر بر بهره‌وری نیروی کار است. چه‌بسا نیروهای کار از کیفیت آموزشی بالایی برخوردار باشند، اما به دلیل تغافل از آموزش‌های ضمن خدمت، توانایی‌های لازم را کسب نکرده باشند. در نتیجه، به‌روز نیستند و با نیروی کار در کشورهای پیشرفته فاصله‌ی زیادی دارند.
استفاده از تکنولوژی‌های روز دنیا، عامل دیگری در بهره‌وری نیروی کار است. اگر جدیدترین تکنولوژی‌ها در اختیار نیروی کار نباشد، نمی‌توان از آن‌ها انتظار داشت که به اندازه‌ی کشورهای پیشرفته بهره‌ور باشند. همچنین استفاده از تکنولوژی‌های قدیمی یا دچار اختلال که نیاز به ترمیم دارند، بهره‌وری نیروی کار را کاهش می‌دهد. بنابراین ضروری است با پرداخت هزینه‌های لازم برای تهیه‌ی ماشین‌آلات و تشویق سرمایه‌گذاری خارجی، از بهترین تکنولوژی‌های روز دنیا استفاده کرد.
همچنین حمایت از نوآوری‌ها و خلاقیت‌ها می‌تواند به عنوان عاملی مهم، بهره‌وری را به طور کلی و به ویژه در نیروی کار ارتقا دهد. در واقع باید به خلاقیت‌ها از سنین بسیار پایین (حدوداً پیش‌دبستانی) اهمیت داد؛ به‌گونه‌ای که کودکان بتوانند خلاقانه و نوآورانه با مسائل برخورد کنند. در حقیقت آن‌ها سرمایههای انسانی آینده‌ی ما هستند.
امروزه آموزش‌های صرفاً نظری حتی در دبستان‌ها کنار گذاشته شده است. تمام آموزش‌ها کاربردی و همراه با مثال‌هایی از دنیای واقعی است. این امر خلاقیت کودکان را تشویق می‌کند. به همین ترتیب، بایستی نحوه‌ی سؤال‌ها و آزمون‌ها نیز عوض شود. اینکه با حفظ کردن دروس بتوان نمره‌ی خوبی گرفت، روش‌هایی تکراری است که باید از سیستم‌های آموزشی خارج گردد. همه باید بدانند که پیشرفت جز با خلاقیت و نوآوری رخ نخواهد داد.
چرا بهره‌وری نیروی کار در کشور پایین است؟
بهره‌وری نیروی کار به محیط کار هم بستگی دارد. در سطح اقتصاد کلان، از آن به عنوان فضای کسب‌وکار یاد می‌کنند. نیروی کار هرچقدر هم توانمند باشد، در محیطی که دلچسب نیست، نخواهد توانست به خوبی کار کند. مطلوب بودن محیط، شامل امکانات لازم، اتاق کار، در اختیار بودن لوازم مورد نیاز و فضای مناسب است. مثلاً در محیط اداری، رایانه‌ای که سرعت آن خیلی کند باشد یا مرتب دچار مشکل شود، بر عملکرد نیروی کار تأثیر منفی دارد. این امر در کارخانه و سایر محیط‌ها هم صدق می‌کند. بنابراین شرایط محیطی در مفید بودن فعالیت افراد و کارآمدی آن‌ها مؤثر است.
بنابراین عمده‌ترین عوامل ارتقای بهره‌وری نیروی کار عبارت‌اند از: ارتقای کیفیت آموزشی، آموزش‌های ضمن خدمت، تشویق خلاقیت‌ها و نوآوری‌ها از زمان کودکی، تکنولوژی مناسب و بهبود محیط کار. در واقع عنصر اصلی در رشد اقتصادی کشورها، سرمایه‌ی انسانی است که به کمک عوامل بالا می‌توان آن را ارتقا بخشید.
امروزه بسیاری از بخش‌های صنعت، محدودتر از ظرفیت خود کار می‌کنند. تحریم، کمبود مواد اولیه و واسطه‌ای لازم و قدیمی بودن تکنولوژی‌ها، برخی از دلایل آن است. همه‌ی این مسائل محیط کار را نادلپذیر می‌کند. علاوه بر این، ممکن است نیروی کار از کیفیت آموزش‌های لازم برخوردار نباشد. چه بسا نوع کاری که انجام می‌دهند با تخصص آن‌ها هم‌خوانی نداشته باشد. به طور کلی، در تشویق کارآفرینی و خلق فعالیت‌های نوآورانه و با ریسک بالا، از بسیاری از کشورهای دنیا عقب‌تر هستیم.
بنابراین عمده‌ترین عوامل ارتقای بهره‌وری نیروی کار عبارت‌اند از: ارتقای کیفیت آموزشی، آموزش‌های ضمن خدمت، تشویق خلاقیت‌ها و نوآوری‌ها از زمان کودکی، تکنولوژی مناسب و بهبود محیط کار. در واقع عنصر اصلی در رشد اقتصادی کشورها سرمایه‌ی انسانی است که به کمک عوامل بالا می‌توان آن را ارتقا بخشید.
علت پایین بودن بهره‌وری سرمایه چیست؟
بهره‌وری سرمایه عبارت است از نسبت ستاند‌ه به موجودی سرمایه یا خدمات ناشی از سرمایه. سرمایههای ما تکنولوژی پایینی دارند. از سوی دیگر، بسیاری از کارخانه‌ها با سی چهل درصد ظرفیت خود کار می‌کنند. به بیان دیگر، عامل اصلی کاهش بهره‌وری سرمایه، کهنه بودن تکنولوژی، فعالیت‌های زیر ظرفیت کارخانه‌ها و عدم سرمایه‌گذاری مناسب است.
حال برای ارتقای بهره‌وری چه باید کرد؟
همان‌گونه که ذکر کردم، باید تا حد امکان از تکنولوژی‌های روز دنیا استفاده شود، کیفیت آموزش ارتقا یابد، به آموزش‌های ضمن خدمت و خلاقیت و نوآوری بها داده شود، کارآفرینی بیش از پیش تشویق گردد، محیط کسب‌وکار متناسب با هر نوع فعالیتی بهبود یابد. به عبارت دیگر، باید اثربخشی (effectiveness) ارتقا پیدا کند. «A.P.O» بهره‌وری را مجموع اثربخشی و کارایی تعریف می‌کند. بنابراین بایستی کارایی و اثربخشی در اقتصاد اهمیت بیشتری یابد. به عنصر رقابت‌پذیری هم به عنوان یکی از مؤلفه‌های اصلی بهره‌وری باید توجه کرد.با تشویق رقابت‌پذیری از انحصارات جلوگیری می‌شود ومتعاقباً بهره‌وری ارتقا می‌یابد. نقش فرهنگ نیز در ارتقای بهره‌وری بسیار حائز اهمیت است.
بدون ارتقای بهره‌وری در بلندمدت، امکان رشد و توسعه متصور نیست؛ چراکه بهره‌وری در کوتاه‌مدت حاصل نمی‌شود. اهمیت بهره‌وری به قدری است که یک‌سوم رشد اقتصاد باید از این طریق تأمین شود. بهره‌وری همچنین گستره‌ی زیادی برای فعالیت دارد؛ در سطوح ملی، بخشی و بنگاه‌های اقتصادی، می‌توان دامنه‌های آن را مشاهده کرد. حتی در سطح فردی و خانواده‌ها هم مطرح است. به عبارت دیگر، بهره‌وری در تمام زمینه‌های مملکت نقش دارد.
با این حساب، آیا علت سقوط به رتبه‌ی 145 در فضای کسب‌وکار، اهمیت ندادن به همین موارد است؟
مؤسسه‌ی «E.I.U» (Economist Intelligence Unit) و بانک جهانی (world bank) نیز در این زمینه فعالیت می‌کنند. حال اگر کسی در پی کسب‌وکار جدیدی باشد و بخواهد در زمینه‌ی انجام کسب‌وکار در کشورها اطلاعاتی به دست آورد، به اطلاعات «business doing» نیاز دارد. ولی «E.I.U» محیط کسب‌وکار (business environment) را بر اساس تعدادی مؤلفه، مثل ثبات محیط اقتصاد کلان و ثبات سیاسی، محاسبه می‌کند.
علت اصلی کاهش رتبه، به نظر من، وضع تحریم‌ها بوده است که خوشبختانه رو به بهبود است. اطلاعیه‌ی اخیر در مورد رتبه‌ها، مربوط به وضعیت چند ماه قبل است کهدر اوج تحریم‌ها بوده‌ایم. بنابراین اگر از این به بعد سیاست‌های اقتصادی مناسب‌تری در داخل کشور اعمال شود ووضعیت تحریم‌ها بهبود یابد، همچنین سرمایههای بلوکه‌شده‌ی ما آزاد شود و ارتباطات مالی سهل‌تری با دنیای خارج برقرار کنیم، فضای کسب‌وکار رونق می‌یابد و به رتبه‌ی بالاتری صعود خواهیم کرد. البته ترمیم این وضعیت به زمان زیادی نیاز دارد، اما همین تغییر جهت و حرکت به سمت بهبود نیز امیدوارکننده است.
نقش دولت در این وضعیت چیست؟ کشور در شرایط رکود تورمی قرار گرفته است. حال آنکه با اتخاذ سیاست انقباضی، رکود بیشتر می‌شود و سیاست انبساطی نیز به افزایش تورم می‌انجامد.
به هر حال، در دنیا راه‌حل‌های خروج از شرایط رکود تورمی هم وجود دارد. قطعاً تیم اقتصادی دولت در این مورد برنامه‌ریزی می‌کنند. در حال حاضر، مسئله‌ی اصلی کشور بودجه‌ی سال 93 است. امیدواریم مشکلاتی که در مورد بودجه‌های قبلی به وجود آمد، گریبان‌گیر بودجه‌ی 93 نشود و مجلس و دولت بتوانند با اصلاحاتی بنیادی در مورد بودجه‌ی سال 93 به توافق برسند. امید است که دولتمردان سختی‌ها و مصائب اجرای سیاست‌های صحیح را به جان بخرند و با اصلاح امور، آینده‌ی بهتری را برای کشور رقم بزنند.
باید توجه داشت اجرای هر برنامه و سیاستی نیازمند زمانی نسبتاً طولانی است. لذا بایست افق دید خود را بلندتر کنیم تا با صبر و شکیبایی به اهداف کشور برسیم. اجرای هر سیاستی برای خروج از رکود تورمی باید حتماً در بسته‌ی سیاستی مشخصی باشد تا بتوان به ثمرات آن امیدوارتر بود.
مسئله‌ی فرهنگی یکی دیگر از مؤلفه‌های مهم در بهره‌وری است. امیدوارم همه‌ی مردم با ارتقای بهره‌وری از سطح فردی، بتوانند آینده‌ی بهتری داشته باشند. در واقع آینده‌ی مملکت بدون ارتقای بهره‌وری روشن نخواهد بود و به رفاه اجتماعی نخواهد رسید. بنابراین به کمک مسائل فرهنگی، تبلیغات و آگاهی‌بخشی به آحاد جامعه، می‌توان بهره‌وری را در سطح ملی ارتقا داد. با ارتقای بهره‌وری، تولید ناخالص ملی سرانه و به تبع آن، رفاه جامعه نیز افزایش می‌یابد.
