آیا «رد الشمس» کرامت بزرگ امیرالمومنین علی(ع) است؟

بصیر، در فرهنگ دینی ما معمولاً مسأله «رد الشمس» یا همان رؤیت دوباره خورشید بعد از غروب کردن، در کنار موضوع «شق القمر»  یکی از معجزات پیامبر اسلام (ص) است، مطرح می شود.  اما از لحاظ صحت و سقم و اعتبار نقلی و تاریخی، بین مسأله «رد الشمس» و معجزه «شق القمر» تفاوت وجود دارد. چون برخلاف مسأله شق القمر که از شهرت و تواتر زیادی برخوردار است و حتی آیه‌ای مشهور در مورد آن وجود دارد، حادثه «رد الشمس» مسأله ای است که در مورد آن ابهاماتی وجود دارد که در این مطلب به طور مختصر به آن میپردازیم؛

از آنجاکه برخى از  پدیده ها ، چه به لحاظ وقوع و چه به لحاظ چگونگی وقوع آنها ، جایگاهى فراتر از خِرد عادى انسانى و فهم محدود بشر دارند. براى اثبات وقوع چنین حوادثى باید بر نقل هاى استوار، گزارش هاى متقن و نیز طرق مطمئن انتقال خبر از روزگار وقوع به نسل هاى بعدى تأکید کرد و صد البته بر محال نبودن عقلانى آن؛ و گرنه، اگر کسانى براى تحلیل و تبیین حوادثى از آن دست که ذکرش رفت ، بکوشند با قیچى عقل عادى ببرند و با فهم عادى بدوزند ، راه به جایی نخواهند برد.

رد الشمس

بر اساس منابع روایی و تاریخی «رد الشمس» به عنوان یکی از کرامات حضرت علی(ع) محسوب می شود که دو مرتبه اتفاق افتاده است: یکی در زمان پیغمبر(ص) و دیگری در زمان خلافت امام علی(ع). اما داستان مشهور و مورد نقد بیشتر همان واقعه اول است.

این ماجرا به نقل از اسما، ام سلمه، جابر بن عبدالله انصاری، ابوسعید خدری و عده ای دیگر از اصحاب چنین است:

روزی علی(ع) در منزل پیغمبر اکرم(ص) حضور داشتند که ناگهان جبرئیل برای ابلاغ وحی الهی فرود آمد. رسول خدا (که معمولاً در هنگام وحی دچار فشار سنگینی می شدند و به جایی تکیه می کردند ) سر مبارک خود را روی زانوی علی(ع) گذارد و سر برنداشت تا هنگامی که آفتاب غروب کرد.

علی(ع) که نماز عصر را نخوانده بود، بی اندازه پریشان شد. زیرا نمی توانست سر پیامبر را از روی زانوی خود بردارد و نه می توانست نماز را به طور معمول به جا آورد. در نتیجه چاره ای نداشت جز این که همان طور که نشسته است، نماز بخواند و رکوع و سجود را با اشاره به جا آورد.

پیامبر اکرم(ص) پس از آن که از آن حالت روحانی خارج شد، به علی(ع) فرمود: نماز عصرت قضا شد؟ حضرت عرض کرد: چاره ای جز این نداشتم. زیرا حالت وحی که برای شما پیش آمده بود، مرا از انجام وظیفه (طبیعی و کامل) بازداشت.

رسول خدا(ص) فرمود: اینک از خدا بخواه تا خورشید را به جای اول برگرداند تا نمازت را در وقتش به جای آوری. خداوند دعای تو را مستجاب می کند، چرا که از خدا و رسول او اطاعت کرده ای. حضرت علی(ع) دعا فرمود و دعای او مستجاب شد و خورشید به محلی بازگشت که امکان خواندن نماز عصر به وجود آمد و آن گاه غروب کرد. [1]

ابهاماتی درمورد چگونگی این حادثه 

از گذشته تا کنون ابهامات و اشکالات متعددی در خصوص این واقعه نقل شده است که بخش عمده اشکالات قدیمی ناشی از بی دقتی در اصل روایت و جزییات تاریخی حادثه بوده است. مثلاً گفته می شد خوابیدن پیامبر روی پای امام علی(ع) که در حکم فرزند اوست چه معنا دارد؟ یا بیدار کردن پیامبر(ص) برای انجام تکلیفی واجب نه تنها زشت و قبیح نیست؛ بلکه واجب و ضروری است… و یا این که اصولاً چرا امام علی(ع) نمازش را تا آن وقت نخوانده باشد و یا چرا حضرت نمازش را نشسته نخواند؟ و…

با دقت در اصل روایت تاریخی روشن می شود که قرار گرفتن سر مبارک رسول خدا بر پای امام، نه به خاطر خواب که ناشی از فشار وحی و عارض شدن نوعی حالت مدهوشی در مقام شهود بود و چه بسا حضرت علی(ع) به خاطر درک اهمیت این حالت و به جهت قطع نکردن حال دریافت وحی از جابجایی و خارج شدن از آن وضعیت پرهیز داشتند.

در عین حال تأخیر نماز عصر از ابتدای اذان ظهر بهتر از با هم خواندن آن هاست و در ایام زمستان که روز کوتاه است فاصله وقت فضیلت عصر تا غروب آفتاب چندان زیاد نیست و قضا شدن نماز در مدتی کوتاه طبیعی است.

از طرف دیگر آن حضرت در همان حال نشسته نماز خود را بجای آورد اما از آن جا که به طور ایستاده و کامل نماز را بجای نیاورد، اندوهگین بود که رسول خدا نیز برای رفع این اندوه پیشنهاد مذکور را به وی داد و…

 در هر صورت این قبیل اشکالات چندان دارای اهمیت نیستند، مهم برخی اشکالات جدید و احیانا علمی است که بر منطقی و ممکن بودن رخداد این واقعه وارد می شود.

اشکالات علمی در خصوص واقعه ردالشمس

1. اصولاً «رد الشمس» ادعای بی معنایی است. زیرا قرن هاست که این حقیقت به اثبات رسیده که خورشید از جای خود حرکت نمی کند و این زمین است که به دور خورشید می گردد. در نتیجه برگشتن خورشید به معنی جابجایی خورشید در منظومه شمسی است که بی معناست.

2. اگر بنا باشد چنین تغییر و جابجایی در مدار زمین یا مکان خورشید اتفاق بیفتد، لازم است که همه محاسبات نجومی بشر که از چند قرن قبل انجام شده و حوادثی مانند خسوف و کسوف را تا عصر فعلی به طور دقیق مشخص کرده و حتی پس از این همه سال ذره ای تغییر نمی کند، اشتباه از آب در بیاید در حالی که به هیچ وجه این گونه نیست.

3. چرا جابجایی خورشید در روز روشن آن هم به این وضوح توسط هیچ کس مشاهده نشده و هیچ روایت تاریخی دیگری از طرف دیگر اقوام و ملل در مورد این واقعه به ثبت نرسیده است؟

پاسخ به اشکالات مطرح شده

اولاً تعبیر بازگشت خورشید تعبیری عرفی و از منظر ناظر زمینی است و حتی در زمان کنونی هم نظیر آن زیاد به کار برده می شود. مانند آن که می گوییم خورشید از مشرق طلوع می کند و در مغرب غروب می کند و…

روشن است که این تعابیر به معنای جابجایی واقعی خورشید نیست و حقیقت «رد الشمس» هم به این معنا است که خورشید دوباره در افق دیده شد، حال یا با تغییر جای خورشید یا زمین یا اتفاقی دیگر.

ثانیاً وقتی سخن از اعجاز و امری خارق العاده و تجلی قدرت بی انتهای خداوند است، این استبعادها بی معناست. زیرا خداوند می تواند با قدرت بی انتهای خود حتی خورشید را برای مدتی کوتاه از محل واقعی خود جابجا کرده و دوباره به جای قبلی برگرداند یا مدار گردش زمین را جابجا کرده و بعد به وضعیت قبلی برگرداند؛ بدون آن که اندک پیامد ناخوشایند و غیر طبیعی بر این جابجایی مترتب گردد. در نتیجه نه دلیلی بر ناتوانی خداوند بر انجام آن وجود دارد و نه برهانی بر محال بودن رخ دادن چنین حادثه ای.

ثالثاً از نظر دانش تجربی تحقق حادثه ای مانند «رد الشمس» بسیار ساده تر و قابل قبول تر از وقوع احتمالاتی مانند تغییر مدار اجرام و جابجایی کرات و… قابل توجیه است. زیرا شرط ادا بودن نماز رؤیت خورشید است نه حضور واقعی خورشید در همان منطقه ای که الآن رؤیت می شود. در نتیجه می توان فرضیه هایی را مطرح کرد که تحقق این امر قابل قبول تر باشد.

مانند آن که بر اساس محاسبات دانشمندان فیزیک، نور خورشید با توجه به فاصله ما از این ستاره بزرگ، با تأخیری حدوداً 7 دقیقه ای به ما می رسد. یعنی ما همیشه تصویر 7 دقیقه پیش خورشید را در آسمان می بینیم و در واقع خورشیدی که می بینیم خورشید 7 دقیقه پیش است.

بر این اساس اگر در سرعت حرکت نور تغییری ایجاد شود و نور قدری کندتر به ما برسد یا در زاویه تابش آن تفاوتی ایجاد شود و نور به جای تابش مستقیم به حالت منحنی قابل رؤیت باشد، دیدن نور خورشید در چند دقیقه بعد از غروب هم ممکن می شود.

بر این اساس می توان احتمال داد که در این کرامت و اعجاز ستاره خورشید جابجا نشده تا در حرکت اجرام آسمانی و ارتباط این اجرام مشکلی به وجود بیاید. بلکه در سرعت و کندی حرکت نور یا زاویه تابش آن در همان لحظه معین تفاوت مختصری ایجاد شده و تصویری که از خورشید در چند دقیقه قبل دیده شده بود دوباره رؤیت شد. در نتیجه خورشید دوباره در انتهای افق دیده شد و آن حضرت نماز خود را در وقت به جا آوردند.

احتمالات معقول بر وقوع پدید ردالشمس

اما در خصوص این که چطور این اتفاق مورد توجه دیگران قرار نگرفت، باید گفت از روایات متعدد در نقل این داستان برمی آید که افراد متعددی در مدینه از این واقعه مطلع شدند اما در عین حال با توجه به این که اولاً وقت قضا شدن نماز عصر پنهان شدن قرص خورشید است، نه غروب کامل آفتاب و تقریباً از یک ربع مانده به غروب خورشید تا یک ربع بعد وضعیت روشنایی آسمان چندان تغییر نمی کند؛ آن هم در مناطق باز و صحرایی.

ثانیاً خواندن یک نماز 4 رکعتی آن هم در حال اضطرار بیش از چند دقیقه طول نمی کشد، و به علاوه از نظر فقهی اگر یک رکعت نماز در وقت خوانده شود همه نماز ادا محسوب می شود؛ پس فرض بازگشت خورشید و نمایان شدن تنها بخش کوچکی از آن برای اقامه کردن یک رکعت نماز در وقت، آن قدر ناچیز و جزیی است که توجه بسیاری از افراد را بر نمی انگیزد و تنها در صورت توجه کامل به محل غروب و دیدن پنهان شدن قرص خورشید و آشکار شدن دوباره بخش کوچکی از آن، می توان متوجه این مسأله شد.

در نتیجه جابجایی خورشید آن هم به این اندازه بسیار کم و ناچیز اصلاً احساس نمی شود تا بخواهد در بین مردم سایر ملل هم رؤیت و ثبت شده باشد. به علاوه که بخش عمده مردم کره زمین در آن وقت، تاریکی شب را تجربه می کردند یا خورشید برای آن ها در میان آسمان بود که امکان نگاه به آن و توجه به محل دقیقش برای کسی ممکن نبود.

کسانی که حدیث «ردّ الشمس» را گزارش کرده‌اند

جمعى از صحابیان ، جریان «ردّ الشمس» را گزارش کرده اند که ده تن از برجسته ترین هاى آنان ، عبارت اند از :

امام على علیه السلام، امام حسین علیه السلام، اسماء بنت عُمَیس، عبد اللّه بن عباس، اَنَس بن مالک، ابو رافع، ابو سعید خُدْرى، جابر بن عبد اللّه انصارى، ابو هُرَیره و اُمّ سَلَمه .

تصدیق و تأیید حدیث «ردّ الشمس» در منابع اهل سنت

بسیارى از محدّثان و مؤلفان اهل سنّت، افزون بر نقل حادثه، بر استوارى نقل هاى حدیث «ردّ الشمس» نیز تأکید کرده اند. اکنون آراى برخى از محدّثان را در تصحیح (صحیح شمردن سَنَد) و تأیید حدیث «ردّ الشمس» مى آوریم :

ابو جعفر احمد بن صالح طبرى مصرى وى که از محدّثان قرن سوم و از مشایخ بُخارى است ، پس از نقل حدیث اسماء از دو طریق صحیح ، مى گوید : بر کسى که در راه دانش گام مى زند ، سزاوار نیست که از به حافظه سپردن حدیث اسماء از پیامبر صلى الله علیه و آله روى برتابد ؛ چون این روایت از مهم ترین نشانه هاى پیامبرى است .

علاوه بر او، ابو جعفر احمد بن محمّد طَحاوى، حافظ ابن حجر عَسقَلانى،  حافظ جلال الدین سیوطى، حافظ ابن حجر هیثمى  و … نیز به تایید حدیث رد الشمس پرداخته اند. همچنین سیوطى رساله مستقلّى به نام کشف اللبس عن حدیث ردّ الشمس در بیان طرق این حدیث و تصحیح آن و دفاع از آن نگاشته است . او در آغاز این کتاب نوشته است :

حدیث ردّ الشمس ، معجزه پیامبر ماست و امام ابو جعفر طحاوى و دیگران، آن را صحیح دانسته است. حافظ ابو الفرج، زیاده روى کرده و آن در کتاب الموضوعات نقل کرده است. و این، گوشه اى از پژوهش در طُرُق روایت و بیان حال آن است که نامش را کشف اللبس عن حدیث ردّ الشمس گذاشته اند. [2]

و در پایان آن رساله آورده است :

و از جمله دلایل درستى آن، سخن امام شافعى و دیگران است که گفته اند: هیچ پیامبرى را معجزه اى نبود، جز آن که همگون تر و رساتر از آن براى پیامبر ما نیز بود. توقّف خورشید در چندین شب براى یوشع علیه السلام، حادثه اى درست است و باید براى پیامبر صلى الله علیه و آله نیز چنین حادثه اى باشد و این داستان، نظیر همان است و خداوند به حقیقت امر، آگاه تر است. [3]

[1] ارشاد، شیخ مفید، ج 1، ص 345 ـ 347

[2] کشف اللبس عن حدیث ردّ الشمس المطبوع فى ضمن الکشف الرمس عن حدیث ردّ الشمس : ص ۸۹

[3] کشف اللبس عن حدیث رد الشمس : ص ۱۰۸

فرهنگ نیوز