نماز جمعه؛ فضیلتی عبادی – سیاسی

بصیر، در اسلام چهار اجتماع بزرگ و مهم وجود دارد که در سه برنامه  محور اصلی  آن نماز است و به مناسبت های مختلف اجرا می‌شود.

اجتماعات روزانه که در نماز جماعت‌ها حاصل می‌شود؛ اجتماعات هفتگی که در مراسم نماز جمعه بدست می‌آید؛ اجتماع در نماز عید قربان و فطر و اجتماع حج که در کنار خانه خدا هر سال یکبار انجام می‌گیرد.

نماز جمعه یکی از شعائر اجتماعی مهم مسلمانان از صدر اسلام بوده و از نمادهای همبستگی مسلمانان شناخته می‌شود، با توجه به مسائل سیاسی – اجتماعیِ خطبه‌ها، نماز جمعه به نماز عبادی-سیاسی نیز مشهور شده است.

نماز جمعه فضیلتی عبادی و سیاسی است که در هر هفته روز جمعه در مصلی های شهرهها برگزار می‌شود.

در حال حاضر در کشور ۸۰۰ مکان به صورت هفتگی در حال برگزاری نماز جمعه این فضیلت با برکت هستند،  قدمت  تاریخی برگزاری آن به دوران صدر اسلام و در زمان حیات پیامبر مکرم  برمی‌گردد.

بنابر اطلاعات تاریخی نماز جمعه پیش از هجرت و در سال دوازدهم بعثت در مکه تشریع شد، در این سال که پیامبر مکرم اسلام توان برگزاری این فضیلت را در مکه نداشت در نامه‌ای به مُصعَب بن عُمَیر خواست که نماز جمعه را در مدینه اقامه کند، بعضی از گزارش‌ها نام اَسعَد بن زُرارَه را به عنوان نخستین فرد برگزار کننده نماز جمعه معرفی می‌کنند، با وروود پیامبر به مدینه  نماز جمعه به امامت ایشان برگزار می‌شد.

پس از رحلت حضرت رسول (ص ) و بر اساس گزارشهای تاریخی اقامه نماز جمعه در دوره خلفای سه گانه و نیز در دوره حکومت حضرت علی (ع) و امام حسن(ع) علیهم االسلام متداول بود.

امامان شیعه نیز با توجه به دیدگاه شیعیان مبنی بر اینکه حاکمان جور و امامان جمعه و جماعت منصوب از طرف آنها نبوده و مشروعیت نداشته و نمی‌توان به امامت آنان نماز خواند با تقیه خود در نماز جمعه این حکام جور شرکت می کردند، همچنین گاهی مخالفان حکومت‌ها برای ابراز مخالفت خود از شرکت کردن در نماز جمعه خودداری می‌کردند که نشان دهنده سیاسی بودن این فضیلت در زمان گذشته دارد، حاضر نشدن در نماز جمعه سابقه‌ای ناخوشایند برای اشخاص به شمار می‌رفت.

رسمیت بخشیدن نماز جمعه در میان شیعیان از زمان حکومت صفویه آغاز شد. نخستین نماز جمعه را در عصر صفوی محقق کرکی در مسجد جامع عتیق اصفهان اقامه کرد، امامان جمعه در آن تاریخ را افراد بسیار شهیر و مهمی همچون شیخ بهایی، میرداماد، محمد باقر مجلسی و محمد تقی مجلسی را می‌توان نام برد. در زمان حکومت شاه طهماسب اول برای هر شهر یک امام جمعه منصوب شد و در زمان شاه عباس اول به صورت رسمی منصب امامتِ جمعه ایجاد شد.

سیر کم رنگ شدن فضیلت نماز جمعه در سلسله حکومت‌های حاکم بر ایران از زمان قاجار آغاز شد، هر چند در این دوران امام جمعه یک منصب حکومتی تلقی می‌شد اما به موازات کاهش اعتبار مناصب مذهبی به تدریج اهمیت دینی و سیاسی خود را از دست داد، در اواخر دوره قاجار برخی امامان جمعه در برابرعلمای مشروطه خواه که مخالف حکومت استبدادی بودند قرار گرفتند.

در زمان پهلوی هم با توجه به سیاست های این دوره و عدم حمایت از برنامه‌های دینی و مذهبی برگزاری نماز جمعه به فراموشی سپرده شد، فقط در چند شهر به صورت پراکنده این عبادت پرفضیلت انجام می‌‍گرفت. از جمله این نمازها نماز جمعه آیت الله اراکی بود که از سال ۱۳۳۶ تا پیروزی انقلاب اسلامی در مسجد امام حسن عسکری(ع) قم اقامه شد.

آیت‌الله سید محمدتقی غضنفری در شهر خوانسار از حدود سال ۱۳۱۰ تا زمان رحلتش ۱۳۵۰ قمری نماز جمعه را اقامه داشته است.  در تهران نیز به دلیل اینکه امامان جمعه با دربار وقت در ارتباط بودند چندان با استقبال مردمی مواجه نبوده است.

ادامه دارد…

رضا سیفایی