خیبر، پاسخی قاطع به بن بستهای تاکتیکی

بصیر از بلاغ، درحقیقت عملیاتهایی که پس از پیروزی ظفرمندانه رزمندگان و فتح  خرمشهر طراحی و اجراشد،  نتوانست پیروزی ها و موفقیت های سال دوم جنگ را تداوم بخشد و دشمن نیز با شناخت درست از موقعیت چهار عملیات قبلی یعنی ثامن الائمه، طریق القدس، فتح المبین و بیت المقدس توانست با استفاده از پی بردن به ضعف های دوجبهه، آرایش تازه و خوبی را  به نفع خود شکل دهد.

دشمن  با استفاده از موانع زمینی و مصنوعی  برای خود نوعی حصار دفاعی درست کردند برای مثال در مناطق پست با استفاده از موانع مصنوعی موقعیت خود را استحکام بخشیدند. اما در مورد رودخانه اروند و نقطه هورالعظیم به خاطر طولانی بودن، گمان می کردند که نیروهای ایرانی قادر به انجام عملیات از این سمت نمی باشند. به همین دلیل  از جزایر مجنون  شمالی – جنوبی و شرقی  و دجله تنها با چند گردان دفاع می کردند.

اگر چه عملیات های رمضان ، والفجر مقدماتی و والفجر۱ با موفقیت کامل همراه نبود ولی رزمندگان ما با توجه به شرایط به وجود آمده مجبور بودند ۲ راه را انتخاب کنند.

۱-   افزایش توان نیروهای خودی اعم از ادوات و نیروهای انسانی و گردان ها.

۲-   ابتکار عمل  جدید و خلق راهکار تازه.

در این میان اجرای عملیات والفجر مقدماتی در منطقه  شمال هور با توجه به نتایج نامطلوب آن نتیجه بزرگ غیرمستقیمی  را به همراه داشت. عملیات در منطقه چزابه ، موقعیت  ضعیف دشمن  در منطقه هور را روایت می کرد، فرماندهان سپاه که در این عملیات و در منطقه هور حضور داشتند با دیدن این وضعیت برای اولین بار با ابتکار عمل جدید پیشنهاد  جنگ از طریق رودخانه را دادند و اینجا نقطه آغازی  عملیات   خیبر  در حوزه تئوری بود.آنها با واکاوی دقیق در نتایج عملیاتهای  گذشته و تسلط بر نیروهای خودی و دشمن ضریب امنیت را افزایش دادند وهمچنین برای کسب اطلاعات  از منطقه مذکور از نیروهای بومی سپاه خوزستان استفاده کردند( قرارگاه نصرت به فرماندهی شهید علی هاشمی ) و در سازمان رزم سپاه  پاسداران نیز  تغییراتی را ایجاد کردند  از جمله ایجاد قابلیت عملیات آبی – خاکی  بود که متناسب با شرایط عملیات و هدف  می بایست محقق می شد و در همین راستا  یگان رزمی قرارگاه نوح تشکیل شد. و همان گونه که ذکر شد برای  افزایش  امنیت، تا مشخص شدن زمان  عملیات  این قرارگاه در بوشهر مستقر شد و با تمرین و تلاش از مرزهای خلیج فارس هم دفاع می کرد. در کل برای  آماده سازی عملیات خیبر حدودا۳۰۰ ماموریت شناسایی  و در هور نیز ۱۰۰ماموریت شناسایی در خشکی و مناطق چزابه و طلائیه و زید در طول ۶ ماه انجام گرفت.

پس از عملیات رمضان اختلاف نظر بین سپاه و ارتش  شدت گرفت و امام در ۳۰/بهمن/۶۲  حجت السلام هاشمی رفسنجانی  را به سمت فرماندهی  دنباله  عملیات والفجر منصوب کردو قرارگاه خاتم الانبیا (ص) به منظور هماهنگی بین سپاه و ارتش با مسولیت آقای هاشمی رفسنجانی تشکیل شد.  طرح عملیات خیبر که از ماه ها قبل طراحی می شد و بنا به دلایل امنیتی فقط امام و چند نفر رئیس جمهور و چند تن از فرماندهان  از آن آگاه بودند ،خود به خود زیر نظر این قرارگاه  قرار گرفت و در راستای همین مهم ۲قرارگاه کربلا(ارتش) و نجف(سپاه) شکل گرفت.

از جمله  عوامل  انتخاب هور می توان به پرهیز از تک جبهه ای(جنگ رو در رو و مستقیم)، عدم تصور دشمن نسبت به انجام عملیات در هور، غیرممکن بودن مانور زرهی برای دشمن می توان یاد کرد و نیز  کلیه فرماندهان نظرشان اجرا شدن عملیات درآنجا با توجه به اطلاعات واصله  از گروه شناسایی سپاه خوزستان(قرارگاه نصرت )بود. منطقه هور دارای خصوصیاتی از این قبیل است: دارای وسعتی به اندازه۳هزارکیلومتر و برخورداری از انواع پوشش گیاهی در سطح های مختلف  است . از جمله موانعی که در منطقه هور العظیم  به چشم می خورد بحث چگونگی عبور از این رودخانه عریض وطویل بود برای این منظور  قرار گاه جهاد به کمک  فرماندهان آمد  و شروع به طراحی پل های شناور به طول ۱۳کیلومتر و با عرض ۳متر و ۲متر محافظ از جنس یونولیت  کردند. و مسیر عبور نیروها ، ماشینها کوچک فراهم آمد و مشکل تردد رزمندگان هم حل شد،از مزیتهای  این پلها این بود  که با  بالا آمدن آب، بالا و با پایین رفتن آب، پل پایین می رفت  و اگر مورد اصابت  موشک قرار می گرفت  سریع  جایگزین آن می کردند.

در حالی که عملیات خیبر به مرحله اجرایی پیش می رفت به منظور جلب توجه قوای  ارتش عراق   خارج از هور العظیم  رزمندگان در ۲۶/بهمن/۱۳۶۲ عملیات والفجر۵را همزمان با سالروز وفات حضرت فاطمه (س) در منطقه چنگوله آغاز کردند این عملیات در حقیقت نقش فریب را برای عملیات خیبر اجرا می کرد. نهایتا عملیات خیبر در منطقه  جبهه های جنوب  و در استان خوزستان و در شرق و شمال بصره طراحی وبا هدف  تصرف و تأمین جاده بصره ـ عماره در محدوده روستاهای القرنه تا العزیر به منظور قطع ارتباط سپاه های سوم و چهارم ارتش بعثی عراق و استقرار در ساحل شرقی رودخانه دجله و همچنین باز کردن جبهه ای در شمال استان بصره ونیز تصرف دو جزیره نفتی مجنون شمالی و مجنون جنوبی و نیز تسلط کامل بر آبگرفتگی وسیع هورالهویزه، در تاریخ۳/اسفند/۶۲ با رمز یارسول الله آغاز گردید.

عملیات در ۲منطقه هور و زید اجرا گردید در منطقه هور توسط نیروهای قرار گاه نجف  و به فرماندهی  آقای محسن رضایی و در منطقه زید توسط  قرار گاه کربلا و به فرماندهی شهید صیاد شیرازی صورت گرفت  ضمن اینکه لشکر ۹۲ زرهی ارتش به سپاه مأمور شده بود و لشکرهای ۱۴ امام حسین (ع) و ۷ ولی عصر (ع) و تیپ ۷۲ زرهی محرم از سپاه نیز به ارتش مأمور گردیده بودند. خط حد قرارگاه های کربلا و نجف خط کوشک به نشوه تعیین شده بود و قرار بود این دو قرارگاه منطقه شمال بصره تا نشوه ونیز  از آنجا تا شرق رودخانه دجله و بخشی از جاده عماره – بصره را به تصرف در آورند. در این عملیات،در منطقه هور ۹ لشکر،۶ تیپ پیاده ودر  زید،۲ لشکر و ۳ تیپ زرهی ،پای کار آمد بودند. . یگان های ارتش تحت امر قرارگاه کربلا در منطقه کوشک و طلائیه و منطقه پاسگاه زید که قسمتی از منطقه عملیات رمضان بود، عملیات خود را شروع کردند. دو لشکر ۱۴ امام حسین و ۷ ولیعصر وتیپ زرهی ۷۲ محرم از سپاه پاسداران انقلاب اسلامی برای انجام عملیات در پاسگاه زید به نیروی زمینی ارتش واگذار گردیده بود. دو لشکر ۱۴ و ۷ ، عملیات خط شکنی را برای نیروهای ارتش بر عهده داشتند. عملیات در محدوده قرارگاه کربلا ناموفق بود و بنابراین به سرعت درگیری ها در این جبهه متوقف شد. فرماندهان نیروی زمینی ارتش روحیات خود را از دست داده بودند. اما یگان های قرارگاه نجف توانستند به سرعت خود را به ساحل شرقی رودخانه دجله برسانند. در این ناحیه، دو منطقه القرنه و العزیرحکم دو گلوگاه و دو تنگه تعیین کننده را برای عملیات خیبر داشت. یک سایت موشکی هاگ در منطقه فعال گردیده بود و نیز پوشش هوایی توسط هواپیماهای F-14 برقرار شد. هواپیماهای جنگی دشمن در روز اول عملیات خیلی فعال نبودند. در درگیری های این روز بیش از ۱۵۰ نفر از رزمندگان شهید و ۱۰۰ نفر نیز مجروح شدند. در منطقه القرنه لشکر ۲۵ کربلا وارد عمل شد. این لشکر در روزهای اول توانست ضمن تصرف منطقه، حدود ۴۵۰ نفر از نظامیان عراقی را به اسارت خود در آورد.به دلیل وجود نیزارها قایق های تدارک شده نتوانستند از  آبهاعبور کنند و در بین راه از کار افتادند.  به هر حال امکان تدارک رسانی و پشتیبانی به موقع از یگان های عمل کننده در این منطقه میسر نشد و نیز در نهایت  امکان حفظ آنها وجود نداشت و درنتیجه    در روز دوشنبه ۸/اسفند/۱۳۶۲ یگان های عمل کننده، از العزیر عقب نشینی کرده و در ۹/اسفند/۱۳۶۲ القرنه را نیز رها و شرق رودخانه دجله را بطور کامل تخلیه کردند. با انعکاس گزارش ها به امام خمینی در ۸/اسفند/۱۳۶۲ ایشان نگران وضعیت این عملیات بودند و قطع جاده بصره ـ بغداد را ضربه غیر قابل جبرانی به عراق ارزیابی می کردند. به هر حال امکان تداوم استقرار نیروها در شرق دجله وجود نداشت و یگان های عمل کننده بر اثر فشار دشمن به جزایر مجنون عقب نشینی کردند.همچنین  به منظور حفظ  ۲جزیره مجنون قرارشد عملیاتی درمحور طلاییه در تاریخ ۲/اسفند/۶۲ صورت بگیرد اما عملیات به دلیل شتباه از سوی لشکر نجف یک شب زودتر انجام شد که به دنبال آن به دلیل آماده نبودن نیروهای پشتیبانی عملیات ناکام ماند و بار دیگر در شب ۶/اسفند/۶۲  انجام شد که آن هم ناکام ماند.عملیات دیگری برای باز کردن ارتباط زمینی با جزیره مجنون  در تاریخ ۱۱/اسفند/۶۲انجام شد که با وجود جنگ الترونبک دشمن نیروهای خودی توانستند مواضع خود را تا  روز یکشنبه ۵/فروردین/۶۳در منطقه تثبیت کنند.

اگر چه عملیات خیبر نتوانست به آن هدف اصلی که  تعیین شده  بود برسد ولی آنچه که به دست آمد آن چنان کم و کوچک نبود.به طوری که با تکیه برآمارها و آنچه که حاصل شد نیروهای ما درحین عقب نشینی از شرق دجله در طول ۳هفته نبرد سنگین ،منطقه ای در آبگرفتگی هور به وسعت حدود ۱۰۰۰کیلومتر  به همراه جزایر مجنون شمالی و جنوبی به مساحت۱۳۴کیلومتر که دارای ذخایر عظیم نفت بود به تصرف در آمد. و در بعد نظامی هم ،۲۳یگان دشمن  هم آسیب جدی رسید و ارتش بعثی ۵۰۰۰کشته و زخمی برجای گذاشت و ۱۳۰۰نفر به اسارت رزمندگان در آمدند که در آن ۴۰نفر افسرارشدرژیم دیده می شد. وازنظر خسارات و غنایم بدست آمده نیز میتوان گفت که بک فروند از هواپیما رژیم بعثی  منهدم شد  و همچنین تعداد ۳ فروند بالگرد . ۳۰دستگاه تانک نفربر هم سرنگون شدند و ۴۲دستگاه تانک و نفرذبر و ۱۲۰دستگاه کمپرسی  و تعدادی ادوات دیگر  به غنیمت نیروهای ایرانی در آمد.

از دیگر نقاط قوت و مثبت این عملیات  می توان به بلوغ تفکر نظامی  در فرماندهان جنگ خصوصا فرماندهان  ارتش  اشاره کرد چراکه سطح عملیات را از خاکی به خاکی – آبی ارتقا دادند و نیز ضرباتی که دشمن به طور غافلگیرانه درهور خورد به فتح الفتوحی برای انجام عملیاتهای از قبیل بدر و فاو تبدیل گردید.

در مقابل برای بدست آوردن این مواضع و دستاوردها فرماندهان زیادی ازجمله سردارحاج ابراهیم همت فرمانده لشکر ۲۷محمد رسوالله،  حمید باکری قائم مقام لشکر ۳۱ عاشورا، اکبر زجاجی، مرتضی یاغچیان معاون لشکر عاشورا،حسن غازی فرمانده توپخانه قرارگاه کربلا و بهروز غلامی فرمانده تیپ امام حسن(ع)و ۱۸۰۰نفر از رزمندگان در جریان نبردهای فشرده با ارتش بعثی به شهادت رسیدندو ۵هزار نفر نیز مفقود گردیدند و ۱۵هزار نفر هم مجروح  شدند که طبق شواهد ۹۰درصد ازآنها  جراحت سطحی داشتند و همچنین براثر حملات شیمیایی عراق  در اولین روز عملیات  هم ۴۵نفرشهید و ۲۵۰۰نفرمصدوم  شدند.درطول عملیات ۳فروند از بالگرد شنوک نیز آسیب دیدو بالگرد شنوک دیگر  مورد حمله جنگنده  میگ عراقی  قرار گرفت که بر اثر آن ۳۳ رزمنده بسیجی سرنشین آن   که قرار بود  هلی برن شوند  به شهادت رسیدند.

ومی توان اینگونه گفت که عملیات خیبر پاسخی به بن بستهای تاکتیکی به وجود آمده در دوران دفاع مقدس بودویکی از ابتکارات و خلاقیتهای دوران جنگ نام گرفت. به هر حال عملیات خیبر و حوادث رخ داده  در پیرامون آن،تجربه بزرگی  از موفقیت ها و ناکامی ها در دوران جنگ تحمیلی است که سرمایه بزرگی برای تصمیم گیرندگان و آیندگان است.