ارزانفود؛ دالانهایی به اعماق تاریخ

روستای ارزانفود در بین کوهپایه‌های رشته کوه الوند محصور شده و به دلیل موقعیت خاص طبیعی از گذشته در محل عبور كاروانها به شهر ملایر و مناطق گرمسیری كشور بوده و در بین روستاهای این منطقه مركزیت ژئوپولوتیكی دارد.

برای رسیدن به محل یافت شدن شهر زیرزمینی باید روستا را به طرف جنوب شرقی ترک کرد و در بین هزاران گودالی که برای یافتن سیلیس در اطراف نمایان است به تپه ای ساده در کنار امامزاده ای با هویت نامشخص رسید.

دهلیز ورودی كارگاه شماره پنج

برای ورود به این مجموعه، باستانشناسان مجبور به حفر سوراخ‌هایی در سقف شده‌اند و تنها کارگاه شماره پنج آن در عمق چهار متری زمین قابل بازدید پژوهشگران است. سنگ چین های دو تا سه متری زیر خاک بیرونی تپه که از اطراف رودخانه مجاور تپه آورده شده هر فردی را به یاد مشقت‌های ساخت این مکان و علت ساخت چنین مجموعه ای می‌اندازد.

در این کارگاه چندین دالان با سقف‌هایی که یک فرد با قد طبیعی می تواند از آن عبور کند وجود دارد و عرض آن نیز بین دو تا سه متر متغیر است.  این دالان‌ها به وسیله دریچه‌هایی کوچک به یکدیگر متصل هستند و کف دالان‌ها نیز سنگ چین شده است.

وجود دریچه‌هایی شبیه پنجره بین هریك از دالان‌ها، از تدبیر سازندگان برای جریان هوا حكایت دارد و حفر چاه در عمق شش متری زمین و قرار دادن محلی برای آبشخور سئوالات دیگری را در ذهن ایجاد می‌کند که این مجموعه، در این حد وسیع با چه هدف و منظوری ساخته شده است.

چاه آب در عمق شش متری زمین

سرپرست حفاری مجموعه دستکند ارزانفود به مهر گفت: در سال ۱۳۸۹ در پی فرو رفتن یکی از وسایل حفاران سنگ در این منطقه، مجموعه دستکند خودنمایی کرد.

علی خاکسار با اشاره به اینکه این مجموعه در عمق سه تا شش متری زمین حفر شده و از دوره اشکانی تا ساسانی مورد استفاده قرار می‌گرفته، بیان داشت: با توجه به اینکه این مجموعه اولین سایت باستان شناسی ایران با چنین وضعیتی است، تجربه ای برای حفاری آن نداشتیم اما با این حال تجارب خوبی به دست آمد و این مجموعه با ارزش‌ تاریخی کشور برای ثبت جهانی معرفی شده و تا کنون ۸۰ اتاق در آن کشف شده و اشیا فلزی و سفالی بسیاری کشف کرده‌ایم که پی سوزهای فلزی در انواع مختلف از آن جمله است.

وی با اشاره به اینکه وسعت این مجموعه پنج هکتار تخمین زده می‌شود و بخش زیادی همچنان زیر خاک است، گفت: شهرهای زیر زمینی به طور معمول در مجاورت یک تمدن بزرگ ساخته می‌شده‌اند اما تاکنون نتوانسته‌ایم تمدن قوی در حاشیه این منطقه بیابیم، در محوطه بیرونی چندین خمره از دوره اسلامی نیز کشف شده كه این خمره‌ها برای نگهداری مواد غذایی استفاده می‌شده و چند سکه از دوره ایلخانی و صفوی نیز در آنها بوده است.

خمره های كشف شده در محوطه بیرونی سایت

سرپرست حفاری مجموعه دستکند ارزانفود با اشاره به اینکه اسکلت‌های حیوانی در یافته‌های مجموعه دستکند ارزانفود دیده می‌شود ولی هنوز به نتیجه قطعی در خصوص اسکلت‌های انسانی نرسیده‌ایم، افزود: آثار نوشتاری در این مجموعه یافت نشده اما سفال‌های به دست آمده متنوع بوده و جمع بندی در خصوص کاربرد این مجموعه نیاز به بررسی بلندمدت دارد.

تاکنون چهار فصل کاوش در مجموعه دستکندهای ارزانفود انجام شده استعلی خاکسار با بیان اینکه از سال ۱۳۸۹ تا کنون چهار فصل کاوش در مجموعه دستکندهای ارزانفود انجام شده است، عنوان داشت: آخرین کاوش در پاییز سال ۹۳ بوده است.

خاکسار ادامه داد: مجموعه یک بستر سنگی طبیعی بوده که به صورت دستکند و زیرزمینی ایجاد شده و شامل مجموعه آثار گسترده ای است که در عمق های متغییر کنده شده اند و علاوه بر آن روی محوطه ارزانفود نیز یک معماری سنگی شناسایی شده است.

خاکسار بیان داشت: از لحاظ کاربری و با توجه به ویژگی های منحصر به فرد مجموعه می توان گفت که مجموعه در ابتدا به منظور اعمال آئینی و اعتقادی بنا شده که در دوره های بعد تغییر کاربری یافته و به عنوان پناهگاه در مواقع اضطراری استفاده شده است.

وی در مورد ارزش و جایگاه دستکندها در تاریخ کشور و استان همدان نیز گفت: معماری دستکندها از جمله گونه های منحصر به فرد معماری بوده که در استان همدان شاهد تنوع بسیار زیادی از این گونه ها هستیم که از جمله آن معماری دستکند صخره ای و معماری دستکند زیر زمینی است.

خاکسار با تاکید بر اینکه ارزانفود از نمونه های ارزشمند دستکند در کشور است، گفت: این گونه های دستکند و به ویژه ارزانفود می تواند آینده گردشگری استان را متحول کند.

وی ادامه داد: در صورت توجه به اتمام کاوش ها و ساماندهی و ایجاد زیر ساخت های مناسب این مجموعه ها می توانند به جاذبه های گردشگری مناسب تبدیل شوند.

کارشناس اداره میراث فرهنگی استان همدان و سرپرست هیئت های باستانشناسی سامن و ارزانفود بیان کرد: از آنجا که این دستکندها دارای ارزش تاریخی بالا هستند به عنوان اولین پیشنهاد های استان همدان برای ثبت جهانی معرفی شده اند و پرونده ثبت موقت ارزانفود در سازمان مرکزی تهیه و ارسال شده ولی اینکه چه زمانی این مجموعه ثبت جهانی بشود نیاز به پیگیری مستمر دارد.

در زمینه ثبت جهانی دستکندهای ارزانفود باید به قدری قوی عمل کنیم که بتوانیم یکی از گزینه های کشور برای ثبت جهانی باشیمخاکسار با بیان اینکه در هر سال یک اثر کشور ثبت جهانی می شود، عنوان کرد: در زمینه ثبت جهانی دستکندهای ارزانفود باید به قدری قوی عمل کنیم که بتوانیم یکی از گزینه های کشور برای ثبت جهانی باشیم تا زمانیکه در یونسکو مطرح می شود بدون هیچ مقاومتی ثبت شود.

وی با بیان اینکه اقدامات اولیه برای ثبت جهانی این اثر انجام و پرونده موقت آن ثبت شده است، اظهار داشت: در سال ۱۳۹۱ اولین همایش ملی دستکندها در کرمان برگزار و در مورد دستکندهای ارزانفود مقالاتی ارائه شد.

کارشناس اداره میراث فرهنگی استان همدان و سرپرست هیئت های باستانشناسی ارزانفود در ادامه با اشاره به اینکه در این همایش پیشنهاد شد که دومین همایش دستکندها به میزبانی همدان برگزار شود، ابراز داشت: این موضوع با استقبال سازمان مرکزی مواجه و تفاهم نامه برای برگزاری این همایش در همدان منعقد و قرار براین شد تا همایش بین المللی دستکندها در همدان برگزار شود.

خاکسار با بیان اینکه هنوز مجموعه مقالات همایش اول چاپ نشده است، عنوان کرد: برگزاری این همایش به مهر ماه سال ۹۴ موکول شد.

وی در مورد تاثیر برگزاری این همایش در ثبت جهانی ارزانفود گفت: هر قدر هم که باستانشناسان و کارشناسان در همدان خوب کار کنند اما تا زمانی که این مجموعه خوب معرفی نشود و در معرض دید و قضاوت کارشناسان و مسئولان قرار نگیرد به طور قطع به جایی نخواهیم رسید.

کارشناس اداره میراث فرهنگی استان همدان و سرپرست هیئت های باستانشناسی ارزانفود اظهار داشت: از جایی که متولی بخش علمی برگزاری این همایش پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی بوده نمایندگانی از یونسکو در این همایش حضور دارند که می توانند به معرفی جهانی این مجموعه کمک کند.

خاکسار با تاکید بر اینکه ارزانفود به تنهایی قابلیت ثبت جهانی را دارد، گفت: تاکنون چهار کاوش در ارزانفود انجام شده و اینکه چند مرحله دیگر کاوش نیاز دارد هنوز مشخص نیست.

در همین زمینه ریحان سروش مقدم مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان نیز در گفتگو با خبرنگار مهر امسال در محوطه دستکندهای ارازنفود دو فصل کاوش توسط کارشناسان و باستانشناسان انجام شده استبا بیان اینکه روستای ارزانفود که مجموعه دستکند در آن یافت شده، یکی از مناطق تاریخی شهر همدان است، ابراز داشت: طی سال جاری در منطقه دستکندهای ارازنفود دو فصل کاوش توسط کارشناسان و باستانشناسان انجام شده است.

وی در ادامه با بیان اینکه کاوش های انجام شده در این منطقه از محل اعتبارات سال گذشته و سال جاری تامین شده است، عنوان داشت: در تابستان سال جاری یک دوره کاوش از اعتبارات سال ۹۲ و در پاییز امسال نیز فصل دیگر کاوش از اعتبارات سال ۹۳ انجام شد.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان با اشاره به اینکه اعتبارات هر سال ۶۰ میلیون تومان بوده است، عنوان کرد: ارزانفود یکی از شهرهای زیرزمینی دستکند بی نظیر در دنیا بوده و مهم ترین و با ارزش ترین سایت دستکند در کشور است.

سروش مقدم در ادامه با اشاره به کاوش های انجام شده در این منطقه، ابراز داشت: با کاوش های انجام شده دراین شهر دستکند زیر زمینی در هر مرحله، شناخت جدیدی از این شهر حاصل می شود و اطلاعات بیشتری در مورد شهر زیرزمینی ارزانفود به دست می آید.

وی ادامه داد: طبق کاوش های قبلی که در این منطقه انجام شده بود، مطمن نبودیم که دستکندهای ارزانفود متعلق به چه دوره ای است، اما با انجام کاوش های اخیر که پاییز سال ۹۳ انجام شد، به این یقین دست یافتیم که دستکندهای ارزانفود متعلق به دوره اشکانی است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان افزود: با هر مرحله کاوش اشیای مختلف و فضاهای جدیدی در محیط های کاوش دستکندهای ارزانفود نمایان می شود که قابل تأمل است.

سروش مقدم در ادامه با تاکید بر اینکه هنوز جای کار زیادی برای کاوش در منطقه ارزانفود وجود دارد، افزود: حفاری و کاوش در منطقه ارزانفود با مدیریت سازمان میراث فرهنگی بوده و استفاده از اساتید و کارشناسان مجرب در این حوزه استفاده می شود.

تیم هایی از اساتید و خبرگان دانشگاه بوعلی سینا همدان و دانشگاه آزاد این منطقه را کاوش می کنند

وی عنوان کرد: تیم هایی از اساتید و خبرگان دانشگاه بوعلی سینا همدان و دانشگاه آزاد این منطقه را کاوش می کنند.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان با تاکید بر اینکه آغاز فصل جدید کاوش ها در منطقه ارزانفود و دستکندها به تامین اعتبار در سال ۹۴ بستگی دارد، افزود: برای امسال کاوش ها به پایان رسیده است و کاوش های جدید در سال ۹۴ انجام می شود.

سروش مقدم بیان داشت: اطلاعات کاوش های انجام شده از منطقه دستکندهای ارزانفود در قالب یک کتابچه درآمده و در مجموعه پژوهشکده های میراث فرهنگی نگهداری می شود و بر اساس کاوش ها و اشیا کشف شده، به سمتی می رویم تا اثر را مطلوبتر حفاظت کنیم.

وی با بیان اینکه مجموعه شهر زیرزمینی دستکند ارزانفود جزو آثار ملی به ثبت رسیده است، گفت: تاکنون پنج کاوش در این منطقه انجام شده است.

سروش مقدم در رابطه با نام ارزانفود نیز گفت: در واقع نام این منطقه «ارزان پول» بوده است چرا که به علت وجود سیلیس در این روستا به راحتی اهالی می توانستند کسب معاش کنند.

مدیر کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان همدان در خصوص ثبت جهانی دستکندهای ارزانفود نیز به خبرنگار مهر گفت: ثبت جهانی این اثر با ارزش از سوی سازمان میراث فرهنگی در حال پیگیری است.

ریحان سروش مقدم در ادامه سخنان خود از برگزاری همایش بین المللی دستکندها در همدان خبر داد و افزود: برای برگزاری این همایش مجوزهای لازم صادر شده و قرار بر این است که این همایش به میزبانی استان همدان باشد.

وی با بیان اینکه برگزاری چنین همایشی نیاز به اعتباری حدود ۴۵۰ میلیون تومان دارد، عنوان کرد: برای برگزاری این قبیل برنامه ها سازمان میراث فرهنگی می تواند تا ۱۵۰ میلیون تومان را تامین کند اما در صورت افزایش هزینه موضوع باید برای بررسی به شورای اقتصاد برود.

مدیر کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان همدان عنوان کرد: سازمان میراث فرهنگی پذیرفته که مبلغ ۵۰ میلیون تومان را بپردازد و ۱۰۰ میلیون تومان نیز باید از سوی استان تامین شود اما با این حال این مبلغ برای برگزاری همایش کافی نیست و ۳۰۰ میلیون تومان کم داریم.

سروش مقدم با تاکید بر اینکه بنده موافق  برگزاری این همایش بین المللی در استان همدان هستم، افزود: برای برگزاری این همایش به دنبال جذب اسپانسر و بخش خصوصی هستیم و شرکت های مادر تخصصی می توانند در این مورد ورود پیدا کرده و برای برگزاری همایش سرمایه گذاری کنند.

مدیر کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان همدان در ادامه با بیان اینکه برگزاری همایش بین المللی دستکندها برای مهر ماه سال آینده تصویب شده است، تاکید کرد: برگزاری این همایش می تواند زمینه ای برای ثبت جهانی دستکندهای استان همدان به ویژه ارزانفود شود چرا که مهمانانی از کارشناسان جهانی و یونسکو در این همایش حضور خواهند داشت.

سروش مقدم در پایان تأکید کرد: دستکندهای ارزانفود یکی از گزینه های مهم استان همدان برای ثبت جهانی است.

همدان را به واقع باید خاستگاه دستکندهای ایران نامیداستان همدان را به واقع باید خاستگاه دستکندهای ایران نامید چرا که در دونقطه دیگر از استان یكی در شهر سامن ملایر كه فاصله چندانی با این سایت با ارزش تاریخی ندارد نیز شهر زیر زمینی دیگری در سال‌های اخیر كشف شده كه به نوعی به آرامگاه شباهت دارد و  متعلق به دوره اشکانیان است و دیگری نیز مجموعه دستکند قلعه جوق در شهرستان فامنین كه قدمت آن را به دوران ماد نسبت می‌دهند.

چندی پیش نیز در یکی از روستاهای اطراف ارزانفود به نام “انجلاس” خبرهایی مبنی بر حفاری غیرمجاز به گوش رسید که در آن دالان‌هایی برای عبور و مرور زیر زمینی كشف شد . وجود این تعداد دستکند در استان همدان خود ظرفیتی بی بدیل برای ثبت جهانی چه به صورت تجمعی و چه به صورت انفرادی است.

بلاغ