قطعه قطعه‌اش می‌کنند تا زیبا شود …
بصیر،
 |
این هنر در آغاز قرن دهم هجری در عهد سلطان حسین میرزا معمول شد. با وجود این‌که ایران از کانون‌های پرورش این هنر به شمار می‌آید، اما هنرشناسان توجه کافی به این هنر و شاخه‌های آن نداشته‌اند و آن را کاری کودکانه به شمار می‌آورند. یحیی ذکاء در کتاب «هنر کاغذبری در ایران» نوشته است: هنر قطاعی نخستین‌بار در کشور چین دیده شد. از طرفی نویسنده و هنرشناس چینی «آ. یین» بر آن است که کهن‌ترین نوشته‌ای که در آن از کاغذبری یادی شده، از روزگار خاندان سونگ (سده ۱۰ تا ۱۳ میلادی) است. بنابراین خود او پیدایش این هنر را در آغاز تاریخ چین می‌گذارد و آن را با سوزن دوزی (امبرودری) همراه می‌داند. زیرا در آن شکل‌ها و نقش‌هایی به‌کار می‌رود که با نمونه‌های بریده، همانند است و عقیده او بر آن است که این نمونه‌ها بایست برپایه الگوی سوزن‌دوز‌ها، در روزگار«هان» (سده سوم پیش از میلاد تا سده سوم بعد از میلاد) که کاغذ هم در همان زمان اختراع می‌شود، پیدا شده باشد».
این هنر پس از چین، همراه با سایر ره‌آوردهای جاده ابریشم وارد ایران شد و پس از ایران به عثمانی و سپس به اروپا (لهستان، فرانسه، سوئیس) و آمریکا رفت و در هر کشوری هویت همان محل را به خود گرفت. هنر قطاعی در ایران از سده نهم هجری قمری پیدا شده است و قبل از این تاریخ در کتاب‌ها و نوشته‌ها از کاغذبری و کاغذبران یاد نشده است و نمونه‌های دیگر مربوط به بعد از سده‌ی نهم هستند. با بررسی نمونه‌ها و نام و جای زندگی کاغذبران، پیداست که رواج و گسترش این هنر در میان مردم شهرهای هرات، تبریز و شیراز، بیشتر از جاهای دیگر ایران بوده است.
قطاعی در هیچ کشوری چون ایران و لهستان فراگیر نشد. این هنر در لهستان به حدی بود که حتی زنان خانه‌دار، با برش کاغذ نقوش متفاوتی را طرح می‌کردند تا در و دیوار خانه را با آن تزیین کنند. از سال‌های دهه ۱۸۷۰ به بعد که کاغذهای گلاسه رنگی در این کشور به تولید انبوه رسید، این هنر رواج بیشتری در میان زنان لهستانی پیدا کرد؛ به‌طوری که برخی از آن‌ها در همین هنر شهرت جهانی یافتند. با نگاه به برخی از آثار قطاعی لهستان می‌توان رگ و ریشه‌ای از تصویرسازی‌هایی پیدا کرد که گرافیک لهستان را با سبک خود جهانی کرد اما در ایران، قطاعی در خدمت هنر کتاب‌آرایی و کتاب‌سازی قرار گرفت و امروز بسیاری از هنرمندان آن را روی پارچه هم انجام می‌دهند.
در برخی کتب دست‌نوشت قدیمی صفحات آغازین و پایانی را با نقوشی که از برش‌های کاغذ طراحی شده بود تزیین می‌کردند. برخی از قرآن‌ها و دیوان شاعران نیز با همین نقوش قطاعی، تزیین می‌شدند. در این مورد می‌توان به یک جلد از قرآن کریم که در حال حاضر در کتابخانه «سرکاری رامپور» هندوستان نگهداری می‌شود، اشاره کرد. تمام حرف‌ها، آیات و سوره‌های این قرآن از کاغذهای بریده شده تشکیل شده که روی زمینه سرخ رنگی چسبانده شده‌اند. نخستین ابزار کاغذبری، خود کاغذ است که می‌تواند سفید یا رنگی باشد. جنس کاغذ نباید بسیار نازک و یا زیاد ضخیم باشد. ابزار دیگر مقراض یا قیچی است. البته بعضی کاغذبران از کاردهای شفره که در جلدسازی به‌کار می‌رفت، استفاده می‌کردند. از قلم‌های فلزی گوناگون نیز با نوک‌های تیز و برنده به اشکال مخصوص، برای بریدن انحناها و یا دایره‌ها و سوراخ‌های بسیار ریز در این هنر استفاده می‌شود.
ابزار دیگر پیش‌تخته بود که کاغذ روی آن قرار می‌گیرد و با فشار دست بر قلم یا ضربه علائم چکش بخش‌های میانی و گردی‌ها و منحنی‌ها بریده می‌شود و مقوا نیز برای زمینه کار لازم است تا پس از پایان کار، بریده‌ها روی آن چسبانده شوند. در گذشته برای زیبایی دیوارها، طاقچه‌ها، طاق‌نماها، رو و دور بخاری‌ها و گاه زیر شیشه از کاغذبری استفاده می‌کردند. در بعضی کتاب‌های دست‌نویس، چند برگ اول و آخر کتاب را با شمسه و ترنج و کاغذهای بریده رنگین تزیین می‌کردند. کاربرد دیگر این هنر در باغچه‌بری بود. در این شیوه گل‌ها و درخت‌ها و یا دسته‌گل‌ها را به‌طور متقارن روی سطح تخته یا کاغذ یا مقوا می‌چسباندند که مثل نقشه قالی، خود را نمایان می‌کرد ، یا نقش گل‌ها و بوته‌ها را بریده و آن‌ها را به‌طور عادی در یک سطح افقی، قائم نگاه می‌داشتند. اغلب باغچه‌بری‌ها را در نوروز و عیدهای دیگر برای شاهزادگان و بزرگان هدیه می‌بردند.
بهار نیوز
