رشد ۱۵۰ برابری چاپ اول کتاب و محدود ماندن لیست سیاه کتب/ چرا در ایران حقوق نویسندگان رعایت نمی شود؟

این موضوع که در دولت های مختلف با فراز و فرودهایی همراه بوده است در دولت یازدهم تنش بیشتری به خود دید و حتی تغییرات  زودهنگامی را در معاونت مربوطه ایجاد کرد. هفته گذشته نیز سیدعباس صالحی(معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) در گفتگو با خبرگزاری ایسنا با تاکید بر این که دیگر نویسنده ممنوع‌القلم در ایران وجود ندارد، گفته است:

«مسیری که ما دنبال می‌کنیم مسیر محتواست و با همین نگاه بحث را ادامه می‌دهیم. ممکن است در بررسی‌های محتوایی درگیراختلاف سلیقه شویم و اشتباهاتی رخ داده باشد ولی ما براساس قانون نظارت ممیزی کار می‌کنیم و بررسی‌های ما بررسی‌های محتوایی است.»

همین اظهارات از سوی معاون فرهنگی وزیر ارشاد کافی بود که مسئله ممنوع القلم ها و ممنوع الانتشارها مجددا از سوی رسانه های بیگانه مورد توجه قرار گیرد و ایران را در این موضوع متهم کنند که آزادی بیان لازم را به نویسندگان و فعالان عرصه نشر نمی دهد.

چه آثار و محتوایی در ایران اجازه انتشار ندارند؟

در پاسخ به انتقاد مطرح شده در ابتدا باید به این موضوع توجه داشت که چه آثار و محتوایی بر اساس قوانین جاری اجازه نشر ندارند.

بر اساس اظهارات مقامات رسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در حوزه های مختلف نشر، معیارهای متفاوتی برای ممیزی آثار وجود دارند و همگی آنها در دسته خطوط قرمز فرهنگی و هنجاری قرار می گیرند.

برای مثال در حوزه دین مولفه هایی چون: ترویج و تبلیغ و الحاد اباهه گری، تحریف یا انکار مبانی و احکام اسلام، مخدودش کردن چهره امامان و پیامبر (ص)، ترویج فرقه های منحرف مانند وهابیت و بهاییت، نفی و تحریف آموزه های اعتقاد دینی، اشاعه فحشا و خلاف عفت عمومی از جمله خطوط قرمز می باشد.

در حوزه فلسفه نیز مولفه های ترویج اندیشه های پوچ گرایانه، سکورلایسم ، اومانیسم افراطی، تبلیغ و ترویج فرقه صوفیه، مباحث خرافی مانند رمل، کف بینی، صحر و جادو و سنگ شناسی مد نظر است.

در علوم سیاسی، اقتصادی و تاریخ و جغرافیا نیز ترویج آرای گروه های محارب و ضد انقلاب همچون دفاع از نظام سلطنتی و استبداد و تطهیر چهره منفی آنان، اهانت به امام خمینی (ره) و رهبر معظم انقلاب، مراجع تقلید، تبلیغ علیه قانون اساسی، ایجاد اختلاف و درگیری میان طوایف قومی، اختلال در تمامیت ارضی کشور را مد نظر قرار می دهند. در حوزه هنر نیز مولفه عرضه مضامین غیراخلاقی و تبلیغ افراد و جریان های فاسد مورد توجه است.

بر اساس همین معیارهای بدیهی است که تعدادی از کتب در لیست سیاه انتشار قرار می گیرند و با نگاهی گذرا به موارد بالا در می یابیم که جملگی آنها جزء معیارهای قابل قبول جامعه می باشند.

نگاهی آماری به کتب ممنوعه در ایران

اگرچه که آمار رسمی از تعداد و عناوین کتب ممنوعه در ایران پس از انقلاب وجود ندارد اما گشت و گذاری در وب سایت های خبری نشان می دهد که متجاوز از ۱۰۰ عنوان کتاب(با موضوعات مختلف دینی، سیاسی، اجتماعی، فلسفی، رمان و…) در کشور ما اجازه نشر ندارند که این تعداد در برابر بازار نشر ایران عدد بسیار ناچیزی است. ناگفته نماند که برخی از این کتاب ها در ادواری اجازه چاپ پیدا کردند و پس از مدتی توقیف شدند.

این موضع زمانی مشخص تر می شود که رشد چشمگیر چاپ اول کتاب ها در سال های پس از انقلاب اسلامی را در نظر بگیریم. بر اساس آمارهای موجود در سال ۱۳۵۷ تعداد کتب چاپ اول در ایران به ۲۳۳ عدد می رسید که این تعداد در سال ۱۳۹۲به تعداد ۳۵۴۱۷ عنوان افزایش یافت و رشدی ۱۵۲ برابری را به خود دید. جالب آنکه با این افزایش نجومی، تعداد کتب ممنوعه در ایران به نسبت سال های پیش از انقلاب تغییر چندانی نکرد.

در سال های پیش از انقلاب اسلامی، کتبی در لیست سیاه و ممنوعیت قرار داشتند که عمده آنها به نقد سرمایه داری و ترویج مکتب اسلام مربوط می شدند و در عین حال در مکاتبات رسمی از آنها به عنوان «کتب مضره» یاد می گردید و نگاهداشت آنها نیز خلاف قانون بود.

برای نمونه در یکی از مکاتبات آجودانی وزارت جنگ در خصوص کتب مضره آمده است:

«… به اطلاع کلیه پرسنل از جمله افسران، درجه‌داران و کارمندان برسانند که از خرید و یا مطالعه کتاب‌های مذکور خودداری نمایند.»

در این نامه لیستی از بیش از ۱۰۰ کتاب دیده می شود که تصویر نامه در ادامه می آید:

نگاهی به سانسور و عدم اجازه نشر کتاب در میان چشم آبی ها

بررسی اجمالی قوانین موجود در کشورهای آمریکایی و اروپایی در زمینه ممیزی نشر کتاب نشان می دهد که در آن کشورها نیز قوانین سخت گیرانه ای نسبت به انتشار کتاب وجود دارد و هر محتوایی اجازه نشر ندارد.

آمریکا؛ از ممنوعیت انتشار خوشه های خشم تا ممنوعیت نشر ۱۰۰ کتاب در سال ۲۰۱۳

در ایالات متحده، عدم اجازه نشر به برخی از کتب سابقه ای دیرینه دارد و در سال ۱۹۳۰ ممنوعیت انتشار کتاب “خوشه‌های خشم” نوشته نویسنده مشهور، جان اشتاین بک از جمله آنهاست. ممیزی کتاب در امریکا در سال‌های پس از آن نیز بسیار چالش برانگیز بوده و سبب گردید تا از انتشار کتاب‌های فراوانی توسط دادگاه‌های فدرال جلوگیری شود.

انجمن کتابخانه‌های امریکا تنها در فواصل سال‌های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۹ میلادی لیستی بالغ بر ۱۰۰ عنوان کتاب منتشر نموده که هدف سانسور و محدودیت‌های مختلف از قبیل عدم انتشار، جمع‌آوری، از بین بردن توسط گروه‌های مختلف سیاسی، مذهبی، اجتماعی و … در این کشور قرار گرفته‌اند. در میان این کتاب‌ها اسامی مانند ماجراهای هاکلبری فین، ماجراهای تام سایر، سری کتاب‌های هری پاتر و… به چشم می‌خورد که برخی از این کتاب‌ها در خود امریکا تبدیل به فیلم شده‌اند اما از چاپ و انتشار کتاب‌های آن جلوگیری به عمل آمده است.

این انجمن در سال ۲۰۱۳ لیستی از ۳۰۷ مورد کتاب در معرض سانسور در امریکا منتشر نمود که که در صدر این آثار اسامی چون “آبي‌ترين چشم” اثر توني موريسون، “‌خاطرات كاملاً واقعي از هند پاره وقت” اثر شرمن آلكسي، “۵۰ سايه خاكستري”‌اثر‌ اي ال جيمز و “‌در جست و جوي آلاسكا” ‌اثر جان گرين به چشم می‌خورد.

ممنوعیت چاپ کتب منتقد هولوکاست در مهد دموکراسی

رعایت خطوط قرمز در میان چشم آبی ها هم بسیار اهمیت ریشه ای دیرینه دارد و فرانسه از سال های دور نسبت به کتاب هایی که مصداق محتوای خشونت‌آمیز، غیراخلاقی و… باشد، حساسیت فراوانی به خرج می دهد. نمونه معروف این کتاب‌ها کتاب ” Suicide, mode d’emploi”  یا «راهنمای خودکشی» می‌باشد که در سال ۱۹۸۲ منتشر و جزو کتاب‌های پرفروش فرانسه بوده است. اما در سال ۱۹۸۷ میلادی و با تصویب قانونی مبنی بر عدم ترویج و تحریک خودکشی در فرانسه چاپ مجدد این کتاب ممنوع شد. عرضه این کتاب پس از آن در کتابخانه‌ها و کتاب فروشی‌های فرانسه نیز ممنوع اعلام شد و نکته جالب توجه آن که این کتاب هرگز به زبان انگلیسی نیز ترجمه نشده است.

اما یکی دیگر از مهم‌ترین قوانینی که در فرانسه در حوزه نشر مطالب با آن برخورد جدی می‌شود ممنوعیت انتشار مطالب در خصوص موضوع هولوکاست است. روژه گارودي فيلسوف فرانسوي یکی از نویسندگانی است که به خاطر نگارش كتاب “اسطوره‌هاي بنيانگذار سياست اسرائيل” در فرانسه به دادگاه كشانده شد. دادگاه فرانسه انتشار مجدد اين كتاب را ممنوع و گارودي را به پرداخت ۲۴۰ هزار فرانك جريمه محكوم كرد. اين در حالي است كه گارودي دست به يك تحقيق علمي زده و كتابش بر اساس اسناد و مدارك گردآوري شده بود.

گفتنی است که در آلمان نیز قوانین بسیار سخت گیرانه ای نسبت به چاپ آثار در نقد هولوکاست جاری می باشد و با متخلفان نیز برخورد می شود.

با در نظر گرفتن این موارد در می یابیم که بازار نشر کتاب در ایران همچنان یکی از باز ترین بازارهای موجود در جهان است و این موضوع حتی از چشم گزارشگر گاردین نیز پنهان نمانده است که در یکی از گزارش های خود از نمایشگاه بین المللی کتاب تهران می نویسد:

«با وجود اینکه تعدادی از کتابها کاملا ممنوعه بوده اند اما به صورت غیر قانونی در نمایشگاه فروخته شده و بین ناشران و خریداران دست به دست می شوند»